Vừa rồi, chúng tôi thực sự bất ngờ khi nhà thơ Trần Đăng Khoa, vốn là nhà thơ chúng tôi yêu mến, lên tiếng bức xúc về cuốn Từ điển type truyện dân gian Việt Nam do tôi và các cộng sự thực hiện mới xuất bản gần đây đã lấy tác phẩm “Đi đánh Thần Hạn” của Trần Đăng Khoa “nhét bừa vào cái bị có cái tên rất khoa học là sáng tác tập thể của dân gian”. Trần Đăng Khoa cật vấn: “Vậy bằng cớ đâu mà PGS - TS Nguyễn Thị Huế và các nhà khoa học đồng tác giả lại khẳng định trong một công trình khoa học rằng “Đi đánh Thần Hạn” là truyện dân gian Bạc Liêu? Xin bà và các cộng sự hãy đưa ra văn bản mà các vị lấy làm tư liệu nghiên cứu, là văn bản “Đi đánh Thần Hạn” đã được in ở Bạc Liêu trước năm 1970, là năm tôi công bố tác phẩm này?”.
Để trả lời nhà thơ Trần Đăng Khoa cũng như những bạn đọc quan tâm, chúng tôi xin trao đổi lại như sau.
1.Cuốn Từ điển type truyện dân gian Việt Nam do một tập thể biên soạn, PGS.TS. Nguyễn Thị Huế chịu trách nhiệm chủ biên. Đây vốn là một công trình cấp Bộ. Sau khi được Hội đồng nghiệm thu thông qua, chúng tôi đã tiến hành sửa chữa, bổ sung trên cơ sở góp ý của Hội đồng và công bố vào cuối năm 2012 đầu năm 2013, với tổng số trang in là 1099 trang, khổ 16 x 24 do Nhà xuất bản Lao động ấn hành. Cuốn sách được ra đời trên cơ sở tập hợp gần 220 đầu sách sưu tầm, biên soạn truyện kể dân gian các dân tộc Việt Nam của các nhà sưu tầm biên soạn từ trước đến nay. Nhóm biên soạn đã liệt kê nguồn xuất xứ các công trình sưu tầm biên soạn này với đầy đủ các thông tin (người sưu tầm biên soạn, tên sách, nhà xuất bản, nơi xuất bản, năm xuất bản…) ở mục Bảng viết tắt và danh mục sách biên soạn (tr. 29- tr. 45). Từ đó chúng tôi xây dựng 761 mục từ, cũng tức là 761 danh mục type (kiểu truyện) với 2270 cốt truyện dân gian. Như mục Phàm lệ biên soạn đã nêu rõ: “Khác với các tuyển tập, bộ thư mục này không bao gồm toàn bộ nội dung của một câu chuyện nào mà chỉ có phần tóm lược theo kết cấu cốt truyện của một bản truyện kể đại diện hoặc là tổng hợp các bản kể. Phần tóm tắt này được trình bày kết hợp với việc lập danh sách liệt kê tên gọi của tất cả các văn bản truyện kể khác nhau của truyện đó và được gọi là một type truyện hay một kiểu truyện được sắp xếp theo từng thể loại và đánh số thứ tự”.
2. Bài viết của nhà thơ Trần Đăng Khoa nói về công trình của chúng tôi với một số ý kiến đóng góp, đặc biệt, trực tiếp đề cập đến mục từ số 8: Đi đánh thần hạn (tr.60). Xin được tóm lược nội dung mục từ đó (theo kết cấu mục từ chung của toàn cuốn Từ điển) như sau:
- Số lượng bản kể:
1. Đi đánh thần hạn (Kinh)
VHDGBL, 4-6
- Dân tộc: Kinh
- Vùng lưu truyền: Miền Nam
Thần Hạn hán uống rượu nhiều, khát nước hút cạn hết nước sông do thần Mây, thần Gió mang tới. Người kéo nhau đi kiện. Chàng trai cùng các vật giúp người đi kiện:
- Sói làm đạn
- Cây thông làm mũi tên
- Cây dừa làm kiếm
- Cây mía làm dao, mác
- Cua xin làm ngựa
Đạn sói bắn mù mắt thần Hạn hán, nước mắt thần chảy thành cơn mưa, máu thần thành bảy sắc cầu vồng mũi thần khạc ra sấm.
Trong mục từ trên, cụm từ viết tắt VHDGBL, 4- 6 là nhằm chỉ nguồn tư liệu mà chúng tôi sử dụng, đó là cuốn Văn học dân gian Bạc Liêu (Tư liệu số 208 ở Bảng viết tắt…), do PGS. Chu Xuân Diên (chủ biên), Nxb. Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh, năm 2005. Đây là công trình do Khoa Ngữ văn và Báo chí Đại học KHXH&NV - Đại học quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh thực hiện, kết quả của các đợt sưu tầm (với 34 lượt giảng viên và 474 lượt sinh viên trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu). Thời gian sưu tầm là từ 29-10-2002 đến 17- 11- 2002 và từ 7- 4-2003 đến 26-4-2003 (trích Lời nói đầu). Người kể lại câu chuyện cho nhóm sưu tầm là Hà Cẩm Vân, 1992, ấp 19, xã Phong Thạnh, huyện Giá Rai, tỉnh Bạc Liêu (xin xem bản scan kèm theo). Đây chính là nguồn tư liệu mà chúng tôi đã sử dụng để biên soạn mục 8 của Từ điển.
Truyện mà chúng tôi dựa vào để tóm tắt là truyện Đi đánh thần hạn được xếp ở phần Thần thoại (từ trang 4 đến trang số 6). Từ khi cuốn sách Văn học dân gian Bạc Liêu được công bố đến nay đã có một độ lùi về thời gian và trong thời gian ấy không hề có một ý kiến phản hồi nào nên chúng tôi hoàn toàn yên tâm sử dụng những bản kể trong đó (có công khai nguồn trích dẫn, sử dụng). Năm 2011, Văn học dân gian Bạc Liêu được nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội tái bản có bổ sung. Truyện Đi đánh thần hạn (từ trang 29 đến trang 31) cũng có nội dung như bản kể năm 2005. Như vậy, về nguyên tắc chúng tôi đã sử dụng văn bản truyện kể đều có xuất xứ và ở dưới dạng tự sự và đã được công bố, xuất bản.
3. Như đã nói, việc nhà thơ Trần Đăng Khoa chỉ ra có sự trùng tên, trùng nội dung giữa tác phẩm của anh và tác phẩm của anh và mục từ Đi đánh thần hạn trong công trình đối với chúng tôi thật sự là một bất ngờ. Về phần mình, chúng tôi xin thừa nhận, do trung thành với các bản sưu tầm đã được công bố và chưa có điều kiện thẩm định nguồn của nguồn truyện kể dân gian này nên chúng tôi chưa đối chiếu các nguồn tài liệu khác nhau về type truyện này, vì thế, đã không biết về bản kể truyện thơ Đi đánh thần hạn của anh đã được Nhà xuất bản Kim Đồng công bố. Đây thực sự là một thiếu sót đáng tiếc của nhóm biên soạn, trước hết là của chủ nhiệm công trình. Nhưng cũng xin được nói thêm rằng, với nguyên tắc sử dụng truyện dân gian được sưu tầm và đã công bố, chúng tôi đã sử dụng truyện Đi đánh thần hạn từ cuốn Văn học dân gian Bạc Liêu chứ không hề “phù phép” hay “nhầm lẫn” như nhà thơ Trần Đăng Khoa nhận xét.
Từ vấn đề trên đây, chúng tôi cũng xin được nói đến một hiện tượng xảy ra trong quá trình lưu truyền văn học dân gian là: hiện tượng dân gian hóa các tác phẩm văn học viết và viết lại các tác phẩm văn học dân gian. Thí dụ, truyện Quan Âm Thị Kính đã được tác giả truyện thơ Nôm viết thành truyện Nôm cùng tên, hoặc truyện cổ tích Trạng Gầu đã đựơc viết thành truyện Tống Trân Cúc Hoa, hay truyện cổ tích Tú Uyên Giáng Kiều đã được viết thành truyện Bích câu kỳ ngộ. Chúng tôi cũng có thể lấy ví dụ trong thơ ca, chẳng hạn bài ca dao:
Cày đồng đang buổi ban trưa
Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày.
Ai ơi bưng bát cơm đầy
Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần.
(Tục ngữ phong dao của Nguyễn Văn Ngọc, 1928)
được cho là có nguồn gốc từ bài thơ của Lý Thân (780 – 846) đời Đường mà nhà thơ Khương Hữu Dụng đã dịch trong tập Thơ Đường (Nhà xuất bản Văn hoá, Viện Văn học, 1962):
Xới lúa trời đứng bóng
Mồ hôi đổ xuống đồng
Ai biết cơm trong mâm
Hạt hạt đều cay đắng.
Hoặc như bài ca dao về Hà Nội mà ai nấy đều thuộc:
Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Trấn V ũ canh gà Thọ Xương.
Mịt mù khói tỏa ngàn sương
Nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây Hồ.
(Tục ngữ ca dao dân ca Vi ệt Nam của Vũ Ngọc Phan (1956)
lại được cho là có mối liên hệ chặt chẽ với bài Hà Nội tức cảnh của Dương Khuê (1839 – 1902) được in trong Văn đàn bảo giám của Trần Trung Viên
Phất phơ ngọn trúc trăng tà
Tiếng chuông Trấn Võ canh gà Thọ X ương.
Mịt mù khói tỏa ngàn sương
Nhịp chày An Thái mặt gương Tây Hồ.
Theo đó thì một tác phẩm văn học được phổ biến trong dân gian (khiến nhiều người nhầm tưởng là thơ ca dân gian) nhưng hoá ra lại là tác phẩm của một nhà thơ nhà văn cụ thể nào đó mà không phải ai cũng biết và ngược lại. Những hiện tượng trên có thể dẫn ra rất nhiều, và đây thực sự là câu chuyện thú vị nhưng cũng hết sức “chông gai” trong việc phân định các loại hình văn học cả đối với cả người sáng tác lẫn nghiên cứu văn học, nghiên cứu folklore. Các nhà folklore đã gọi hiện tượng này là tác phẩm folklore có nguồn gốc văn học. Trong trường hợp này, có thể truyện Đi đánh thần Hạn của nhà thơ Trần Đăng Khoa đã được người kể chuyện kể lại như một câu chuyện dân gian, và điều này đã gây ra hiểu nhầm đối với người sưu tầm và người biên soạn. Và như vậy, việc “dân gian hóa” một tác phẩm văn học viết đã diễn ra trong một quá trình, mà việc thiếu sự truy cứu một cách rốt ráo nguồn gốc hình thành nên truyện đã gây ra những nhầm lẫn và sai lạc. Tuy nhiên, đó là một việc hoàn toàn khác, tuyệt đối không thể cho rằng, nhà nghiên cứu đã “phù phép” một truyện thơ có tác giả thành truyện dân gian “chỉ trong một đêm” như có ý kiến bạn đọc bình luận về việc này.
Là những người gắn bó với công tác nghiên cứu lâu năm, ý thức nghiêm cẩn về nghề nghiệp, chúng tôi xác định mỗi kết quả đạt được phải bắt đầu từ mồ hôi và công sức của mình. Xuất phát từ ý thức như thế, chúng tôi thực lòng mong muốn cuốn sách của chúng tôi sẽ là một đóng góp nhỏ bé vào quá trình nghiên cứu văn học dân gian cũng như truyện kể dân gian Việt Nam. Biết rằng, công trình khó tránh khỏi những sai sót, chúng tôi xin được đón nhận những ý kiến đánh giá toàn diện, khách quan, và công bằng, thiện ý của bạn đọc cũng như những nhà chuyên môn.
Hiện nay, dư luận đang lên án gay gắt nạn xâm phạm bản quyền cũng như nạn học giả, bằng giả, nạn tiêu tốn tiền thuế của dân đã trong nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống. Chúng tôi hoàn toàn chia sẻ với nhà thơ Trần Đăng Khoa về vấn nạn này. Nhưng thiết nghĩ, sau khi lắng nghe ý kiến của chúng tôi, nhà thơ và bạn đọc sẽ hiểu hơn vấn đề: công trình của chúng tôi sử dụng nguồn tư liệu đã được công bố cách đây 8 năm về trước và được tái bản cách đây 2 năm chứ không hề “biến” truyện thơ của nhà thơ thành một truyện dân gian.
Chúng tôi cũng xin được gửi đến VOV và nhà thơ Trần Đăng Khoa bản scan bìa sách Văn học dân gian Bạc Liêu và toàn bộ nội dung truyện kể Đi đánh thần hạn để tiện theo dõi và so sánh.