Cửa chính đình Thi Phổ
Kiến trúc đình Thi Phổ
Đình Thi Phổ được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Tỉnh vào năm 2014. Đây cũng là di tích kiến trúc nghệ thuật đầu tiên ở Mộ Đức được xếp hạng. Đình có công trình kiến trúc cổ đặc sắc mang tính nghệ thuật đắp nổi và điêu khắc rất có giá trị.
Đình Thi Phổ có một cổng chính. Mặt diện cổng chính có đắp nổi biển ngạch ghi ba chữ Hán 施普亭 Thi Phổ Đình. Tuy nhiên, do lâu ngày nên hai chữ Thi Phổ đã bị bong tróc chỉ còn lại chữ Đình, dưới biển ngạch, hai mặt bên ngoài và bên trong đối diện với bình phong có đôi liễn đối cẩn sành bị phủ rêu phong. Từ cổng đi vào đình sẽ gặp bình phong án ngữ giữa. Tấm bình phong thể hiện sự kính ngưỡng tuyệt đối của người trần đối với thế giới thần linh, mặt đắp nổi hình con hổ, mặt trong đắp nổi hình con ly.
Toàn bộ đình là một quần thể kiến trúc hình chữ đinh, lợp ngói vảy cá. Phần đỉnh mái của cổng chính trang trí lưỡng long chầu vào bình hồ lô (bình hồ lô có công dụng hàng ma phục yêu, ngăn chặn sát khí). Dưới bình hồ lô là hình tượng chim phượng hoàng – biểu trưng của sự quý phái, vương quyền, là thủ bút chạm khắc tiêu biểu trên đình chùa của người Việt. Đặt trên hai trụ vuông ở hai đầu mái nhà tiền sảnh là hai con nghê, đôi nghê được tạo dáng với các mảng khối sinh động. Thân nghê ghép bằng sành, phần đầu nghê mắt, mũi và răng đều lộ, tai vểnh, bờm tóc dựng đứng trông rất hung dữ. Ngoài ra, mặt trước của nhà tiền sảnh còn có họa tiết hình hai con rùa đỡ hai đầu của các ô trang trí đắp nổi hình mai điểu, trúc tước, tùng lộc thể hiện sự may mắn, trường thọ. Kiến trúc nhà tiền tế gồm có mười hai cột tròn chia thành ba hàng ngang, hàng cột thứ ba là hậu cung dính liền với vách. Nhà tiền tế có đặt khám thờ, trên khám thờ có biển ngạch khắc ba chữ Hán 中和廟 Trung Hòa Miếu được sơn son thiếp vàng rất đẹp. Hai bên khám thờ có cặp liễn đối bằng chữ Hán. Bên trong nhà tiền tế là bàn thờ Hội đồng, hai bên là hai bộ bát bửu cát tường gồm: bảo châu, phương thắng, ngọc khánh, ngân đính, như ý kết, cổ tiền, bảo ô, bình bảo. Bát bửu có ý nghĩa là mọi việc như ý, trừ tà giải nạn, không buồn phiền lo âu. Hậu cung là điểm cuối của bộ khung xuyên trính bắt vần theo kiểu dàn trò trong tổng thể kiến trúc của ngôi đình. Trong hậu cung thờ thần linh với cặp liễn đối được cẩn bằng sành sứ, hai bên thờ tả ban, hữu ban cũng có cặp liễn đối cẩn sành sứ rất thẩm mỹ hài hòa. Mô thức trang trí của đình làng Thi Phổ thể hiện quan niệm về sự quân bình âm dương, trường tồn vĩnh cửu qua các mô típ trang trí đắp nổi hình con dơi treo ngược. Đình Thi Phổ mang tính cộng đồng và tính lịch sử cao qua mô thức thờ thần linh, thờ tiền hiền, hậu hiền và cô hồn. Đặc biệt là nguồn sử liệu của hai mươi bốn sắc phong hiện còn đang lưu giữ tại đình.
Tư liệu Hán Nôm đình làng Thi Phổ
Di sản văn hoá Hán Nôm của đình làng Thi Phổ gồm 24 sắc thần triều Nguyễn, 7 câu đối và 2 biển ngạch. Đình có lưu giữ các sắc thần đề niên hiệu Tự Đức thứ 5 (1852), niên hiệu Tự Đức thứ 33 (1880), niên hiệu Đồng Khánh thứ 2 (1886), niên hiệu Duy Tân thứ 3 (1909). Chúng tôi xin giới thiệu nội dung một số sắc phong và câu đối tiêu biểu.
Sắc phong
Nội dung sắc phong của vua Tự Đức
敕旨廣義省慕德縣鉄塲社金城邑從前奉事含弘光大至德溥博顯化莊徽大乾國家南海四位上等神，弘惠普濟靈感妙通默相莊徽天依阿那演玉妃上等神，弘孚廣濟莊柔端秀齋淑楊妃夫人中等神，節經頒給敕封，準其奉事。嗣德三十一年正値朕五旬大慶節，經頒寶詔覃恩，禮隆登秩。特準許依舊奉事，用誌國慶而申祀典。欽哉！
嗣德叄拾叄年拾壹月貳拾肆日。
Sắc chỉ Quảng Ngãi tỉnh Mộ Đức huyện Thiết Trường xã Kim Thành ấp tòng tiền phụng sự Hàm hoằng Quang đại Chí đức Phổ bác Hiển hoá Trang huy Đại Càn quốc gia Nam Hải tứ vị Thượng đẳng Thần, Hoằng huệ Phổ tế Linh cảm Diệu thông Mặc tướng Trang huy Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi Thượng đẳng Thần, Hoằng phu Quảng tế Trang nhu Đoan tú Trai thục Dương Phi Phu nhân Trung đẳng Thần, tiết kinh ban cấp sắc phong, chuẩn kỳ phụng sự. Tự Đức tam thập nhất niên chính trị trẫm ngũ tuần đại khánh tiết, kinh ban bảo chiếu đàm ân, lễ long đăng trật. Đặc chuẩn hứa y cựu phụng sự, dụng chí quốc khánh nhi thân tự điển. Khâm tai!
Tự Đức tam thập tam niên thập nhất nguyệt nhị thập tứ nhật.
Dịch nghĩa
Sắc chỉ ấp Kim Thành xã Thiết Trường huyện Mộ Đức tỉnh Quảng Ngãi, trước nay phụng sự Hàm hoằng Quang đại Chí đức Phổ bác Hiển hoá Trang huy Đại Càn quốc gia Nam Hải tứ vị Thượng đẳng Thần, Hoằng huệ Phổ tế Linh cảm Diệu thông Mặc tướng Trang huy Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi Thượng đẳng Thần, Hoằng phu Quảng tế Trang nhu Đoan tú Trai thục Dương Phi Phu nhân Trung đẳng Thần, đã được ban cấp sắc phong, chuẩn cho thờ tự. Niên hiệu Tự Đức năm thứ 31, gặp đúng dịp đại khánh ngũ tuần của trẫm, ban cho chiếu báu tỏ rõ ơn sâu, long trọng thăng trật. Đặc chuẩn cho phụng thờ như trước, để ghi nhớ ngày vui của đất nước và làm rõ điển chế thờ tự. Hãy vâng theo!
Tự Đức năm thứ 33 (1880), ngày 24 tháng 11.
Nội dung sắc phong của vua Đồng Khánh
敕顯文昭節芳猷峻望光懿己未科進士飛運將軍松江文忠中等神，保安正直佑善敦凝城隍之神，向來護國庇民，稔著靈應，節蒙頒給贈敕畱祀。肆今丕膺耿命，緬念神庥，可加贈翊保中興各等神。仍準許廣義省慕德縣施普社依舊奉事。神其相佑保我黎民。欽哉！
同慶貳年柒月初壹日。
Sắc Hiển văn Chiêu tiết Phương du Tuấn vọng Quang ý Kỷ Mùi khoa Tiến sĩ Phi vận tướng quân Tùng Giang Văn Trung Trung đẳng Thần, Bảo an Chính trực Hựu thiện Đôn ngưng Thành hoàng chi Thần, hướng lai hộ quốc tý dân, nhẫm trứ linh ứng, tiết mông ban cấp tặng sắc lưu tự. Tứ kim phi ưng cảnh mệnh, miến niệm Thần hưu, khả gia tặng Dực bảo Trung hưng các đẳng Thần. Nhưng chuẩn hứa Quảng Ngãi tỉnh Mộ Đức huyện Thi Phổ xã y cựu phụng sự. Thần kỳ tướng hựu bảo ngã lê dân. Khâm tai!
Đồng Khánh nhị niên thất nguyệt sơ nhất nhật.
Dịch nghĩa
Sắc cho Hiển văn Chiêu tiết Phương du Tuấn vọng Quang ý Kỷ Mùi khoa Tiến sĩ Phi vận tướng quân Tùng Giang Văn Trung Trung đẳng Thần, Bảo an Chính trực Hựu thiện Đôn ngưng Thành hoàng chi Thần, trước nay giữ nước giúp dân, từ lâu linh ứng rõ ràng, đã được ban cấp sắc phong để cho thờ tự. Đến nay, kính vâng mệnh lớn, mãi nhớ ơn Thần, đáng gia tặng Dực bảo Trung hưng các đẳng Thần. Vẫn chuẩn cho xã Thi Phổ huyện Mộ Đức tỉnh Quảng Ngãi phụng thờ Thần như trước. Thần hãy giúp đỡ che chở dân ta. Hãy vâng theo!
Đồng Khánh năm thứ hai (1886), ngày mồng 1 tháng 7.
Nội dung sắc phong của vua Duy Tân
敕旨廣義省慕德縣鐡場社金城邑從前奉事翊保中興關聖帝君弘謨偉畧敦厚孚佑濯洋卓偉翊保中興高閣廣度上等神，揚威禦侮保障健順和柔含光翊保中興白馬上等神，匡國靜邊樹德懋功徽烈卓偉翊保中興北軍都督府掌府事贈太保鎭府君上等神，勇敏嚴翼桓毅澄湛翊保中興東南察海狼獺二大將軍之神，保安正直佑善敦凝翊保中興城隍之神，節經頒給敕封，準其奉事。維新元年晉光大禮，經頒寶詔覃恩，禮隆登秩，特準依舊奉事，用誌國慶而申祀典。欽哉！
維新叄年捌月拾壹日。
Sắc chỉ Quảng Ngãi tỉnh Mộ Đức huyện Thiết Trường xã Kim Thành ấp tòng tiền phụng sự Dực bảo Trung hưng Quan Thánh Đế Quân Hoằng mô Vĩ lược Đôn hậu Phu hựu Trạc dương Trác vĩ Dực bảo Trung hưng Cao các Quảng độ Thượng đẳng Thần, Dương uy Ngự vũ Bảo chướng Kiện thuận Hoà nhu Hàm quang Dực bảo Trung hưng Bạch mã Thượng đẳng Thần, Khuông quốc Tĩnh biên Thụ đức Mậu công Huy liệt Trác vĩ Dực bảo Trung hưng Bắc quân Đô đốc phủ Chưởng phủ sự tặng Thái bảo Trấn phủ quân Thượng đẳng Thần, Dũng mẫn Nghiêm dực Hoàn nghị Trừng trạm Dực bảo Trung hưng Đông Nam Sát hải Lang thát nhị đại tướng quân chi Thần, Bảo an Chính trực Hựu thiện Đôn ngưng Dực bảo Trung hưng Thành hoàng chi Thần, tiết kinh ban cấp sắc phong chuẩn kỳ phụng sự. Duy Tân nguyên niên tấn quang đại lễ, kinh ban bảo chiếu đàm ân, lễ long đăng trật, đặc chuẩn y cựu phụng sự, dụng chí quốc khánh nhi thân tự điển. Khâm tai!
Duy Tân tam niên bát nguyệt thập nhất nhật.
Dịch nghĩa
Sắc chỉ ấp Kim Thành xã Thiết Trường huyện Mộ Đức tỉnh Quảng Ngãi trước nay phụng sự Dực bảo Trung hưng Quan Thánh Đế Quân Hoằng mô Vĩ lược Đôn hậu Phu hựu Trạc dương Trác vĩ Dực bảo Trung hưng Cao các Quảng độ Thượng đẳng Thần, Dương uy Ngự vũ Bảo chướng Kiện thuận Hoà nhu Hàm quang Dực bảo Trung hưng Bạch mã Thượng đẳng Thần, Khuông quốc Tĩnh biên Thụ đức Mậu công Huy liệt Trác vĩ Dực bảo Trung hưng Bắc quân Đô đốc phủ Chưởng phủ sự tặng Thái bảo Trấn phủ quân Thượng đẳng Thần, Dũng mẫn Nghiêm dực Hoàn nghị Trừng trạm Dực bảo Trung hưng Đông Nam Sát hải Lang thát nhị đại tướng quân chi Thần, Bảo an Chính trực Hựu thiện Đôn ngưng Dực bảo Trung hưng Thành hoàng chi Thần, từng được ban cấp sắc phong, chuẩn cho phụng sự. Niên hiệu Duy Tân năm đầu, tổ chức đại lễ, ban cho chiếu báu tỏ rõ ơn sâu, long trọng thăng trật. Đặc chuẩn cho phụng thờ như trước, để ghi nhớ ngày vui của đất nước và làm rõ điển chế thờ tự. Hãy vâng theo!
Duy Tân năm thứ ba (1909), ngày 11 tháng 8.
Câu đối tiêu biểu ở đình Thi Phổ
靈爽萃於兩间聖德神功疆井英聲千古在；
土宇本同一脉文謨武烈山河旺氣萬年鐘。
Linh sảng tuỵ ư lưỡng gian, thánh đức thần công, cương tỉnh anh thanh thiên cổ tại;
Thổ vũ bổn đồng nhất mạch, văn mô vũ liệt, sơn hà vượng khí vạn niên chung.
Thông minh, linh hiển tụ hai bên, đức thánh ơn thần, ngàn năm tinh anh còn nơi xóm ấp;
Đất, miếu vốn cùng một mạch, mưu văn công võ, muôn đời khí thạnh chung đúc sơn hà.
*
Đình làng Thi Phổ được xây dựng sau khi công cuộc khai phá vùng đất mới đã ổn định. Các tư liệu Hán Nôm còn lưu giữ ở đình có giá trị lớn về phương diện lịch sử và văn hoá. Trải qua những biến động về thời gian, khí hậu, di sản này đang có nguy cơ xuống cấp. Cần sớm có những cơ chế đặc biệt để bảo tồn và phát huy vốn di sản văn hoá đình Thi Phổ.
Tài liệu tham khảo
- Bảo tàng Tổng hợp Quảng Ngãi (2013), Hồ sơ khoa học Di tích kiến trúc nghệ thuật đình làng Thi Phổ, Lưu hành nội bộ.
- UBND tỉnh Quảng Ngãi (2009), Địa chí văn hoá tỉnh Quảng Ngãi, Nxb KHXH, Hà Nội
Nguồn: Tạp chí KH Văn hóa và Du lịch, Vol 7, số 4 (84), tháng 7.2016