TTCT - 21 bộ phim xuất sắc trải dài suốt 35 năm của Studio Ghibli lần đầu tiên được trình chiếu trên hệ thống xem phim trực tuyến Netflix, khiến rất nhiều khán giả một lần nữa bước vào thế giới sáng tạo kỳ ảo và nhân văn của xưởng phim hoạt hình Nhật Bản trong những ngày cách ly vì đại dịch COVID-19.
Nói đến Studio Ghibli là nói đến những tác phẩm hoạt hình anime vô tiền khoáng hậu của hai đạo diễn lão làng, hai người sáng lập và đồng thời cũng là hai bậc “pháp sư của linh hồn”: Hayao Miyazaki và Isao Takahata.
Ông Isao (phải) và ông Hayao
Studio Ghibli được thành lập vào ngày 15-6-1985 sau thành công cả về thương mại lẫn nghệ thuật của bộ phim Nausicaä of the Valley of the Wind (1984) do Hayao Miyazaki biên kịch, đạo diễn, Isao Takahata giữ vai trò sản xuất. Họ là hai người bạn, hai đồng nghiệp từng làm việc cùng nhau nhiều năm về trước ở các xưởng phim hoạt hình như A Pro hay Nippon Animation.
BẦU TRỜI DIỄM ẢO CỦA HAYAO MIYAZAKI
Miyazaki được xem là một trong những đạo diễn phim hoạt hình vĩ đại nhất của Nhật Bản.
Thông qua sự nghiệp kéo dài 5 thập kỷ với khoảng 30 bộ phim có cốt truyện giải trí, nhân vật hấp dẫn và hình ảnh ngoạn mục, Miyazaki được ca ngợi như một người kể chuyện bậc thầy, được xem là đạo diễn kết hợp các yếu tố xuất chúng của Walt Disney, Steven Spielberg và Orson Welles.
Tháng 11-2014, ông trở thành nhà làm phim Nhật Bản thứ hai (sau huyền thoại Akira Kurosawa năm 1990) được trao giải thưởng Oscar danh dự vì sức ảnh hưởng của ông đối với phim hoạt hình nói riêng và điện ảnh nói chung.
Nét vẽ mượt mà, bay bổng bằng màu nước giúp Miyazaki phát huy được trí tưởng tượng, đặc biệt là ở những không gian diễm ảo như những hòn đảo nổi trong Castle of the Sky, những khu rừng bí hiểm trong Princess Mononoke, lâu đài bay trong Howl’s Moving Castle hay vùng đất linh hồn trong Spirited Away…
 |
| Lâu đài trên không trung (Castle of sky, 1986) |
Các bộ phim của ông đậm chất sử thi, đề cao yếu tố nữ quyền với những nhân vật trẻ tuổi đóng vai trò quan trọng. Ngoài chất kỳ ảo và trí tưởng tượng, hầu hết các phim của ông có chủ đề mang tính thời cuộc, sức mạnh của thiên nhiên, tác động của ô nhiễm môi trường do con người tạo ra. Đôi lúc ông trở về thế giới tuổi thơ thuần khiết như My Neighbor Totoro, với những nhân vật hoạt hình vô cùng đáng yêu và được chọn làm biểu tượng cho Studio Ghibli.
 |
| Hayao Miyazaki và phim Princess Mononoke |
Miyazaki không viết kịch bản trước, mà bắt đầu từ các bản vẽ phác họa, vì thế nhân viên của ông không biết bộ phim sẽ kết thúc như thế nào. “Khi thực hiện bộ phim Spirited Away, ngay cả tôi cũng không biết bộ phim sẽ đi theo hướng nào (...). Có ai biết rõ về thế giới này? Và tại sao phải cố để hiểu rõ một bộ phim?” - ông nói.
Các nhân vật của ông thường có khả năng bay lượn trong không trung, do ảnh hưởng từ người cha làm nghề hàng không và những đam mê từ những năm tháng tuổi thơ. “Khi nhìn từ phía trên cao, có rất nhiều điều để bạn bộc lộ chính mình” - ông giải thích.
 |
| Cảnh phim Spirit away |
MẶT ĐẤT THI CA CỦA ISAO TAKAHATA
Nếu Hayao Miyazaki thường hướng trí tưởng tượng của mình lên bầu trời bao la rộng lớn thì Isao Takahata lại đưa tầm nhìn của ông xuống mặt đất với những câu chuyện giàu chất thi ca về những con người và cuộc sống bình thường.
Tốt nghiệp cử nhân văn chương Pháp tại Đại học Tokyo năm 1959, chịu ảnh hưởng bởi các bộ phim Tân hiện thực của Ý và Làn sóng mới của Pháp, Takahata quan tâm đến các đề tài mang tính hiện thực và nhân văn, dù đôi lúc tâm trạng các nhân vật của ông mang tính siêu thực và vượt thoát khỏi các hiện thực khốc liệt.
Kể từ khi thành lập Studio Ghibli với Hayao Miyazaki, ông chỉ biên kịch, đạo diễn 5 bộ phim và hầu hết không thành công về thương mại. Nhưng thật khó tưởng tượng khi nói đến Ghibli mà không nói đến những bộ phim hoạt hình khác thường của Isao Takahata như Grave of the Fireflies (1988), Only Yesterday (1991), Pom Poko (1994), My Neighbors the Yamadas (1999) và tác phẩm cuối cùng của ông The Tale of Princess Kaguya (2013). Khác với Hayao Miyazaki luôn làm việc trực tiếp với các bản vẽ của mình, Isao Takahata không trực tiếp tham gia vẽ phác thảo cho các bộ phim hoạt hình.
 |
| Cảnh phim Mộ đom đóm (Hotaru no Haka, Grave of the Fireflies, 1988) |
Mỗi bộ phim của Isao Takahata là một chuyến phiêu lưu của cảm xúc với những đề tài khác nhau, không bộ phim nào lặp lại bộ phim nào và cho thấy biên độ mở rộng của thể loại phim hoạt hình. Only Yesterday là một bộ phim hoài niệm về ký ức của một cô gái ở thành thị với những biểu hiện nội tâm giàu chất thi ca, còn My Neighbors the Yamadas lại là những mẩu chuyện cười đô thị về đời sống hằng ngày của một gia đình ở Tokyo.
Kiệt tác cuối cùng của Isao Takahata The Tale of Princess Kaguya (Nàng công chúa trong ống tre) - bộ phim duy nhất của ông được đề cử Oscar cho phim hoạt hình hay nhất năm 2015 - là tác phẩm dựa trên câu chuyện dân gian của Nhật Bản thế kỷ thứ 10. Đó là một góc nhìn nữ quyền sắc sảo về văn hóa truyền thống Nhật Bản cũng như lời cảnh báo những bậc phụ huynh về chuyện áp đặt gánh nặng lên con cái họ. Đây là một cuộc cách mạng vượt thoát khỏi các chủ đề quen thuộc của Ghibli.
GIẤC MƠ ĐIÊN RỒ, THỰC TẾ NGHIỆT NGÃ
Trong giai đoạn phát triển hoàng kim nhất, Hayao và Isao là những thiên tài trong việc tạo ra năng lượng cho người khác, nhưng đồng thời cũng là những ông chủ vắt kiệt sức làm việc của họ. Một số người mất động lực, mất hi vọng và nghĩ rằng họ thất bại. Một số người tài năng đã rời khỏi Ghibli.
Yoshifumi Kondo, đạo diễn bộ phim hoạt hình dài duy nhất và được xem là một trong những bộ phim xuất sắc của Ghibli - Whisper of the heart (1995), qua đời năm 1998 ở tuổi 47. Cái chết của Kondo được cho là do áp lực của công việc trước những đòi hỏi gắt gao, thậm chí khắc nghiệt của Isao Takahata và Hayao Miyazaki. Isao Takahata bị chỉ trích và rồi cũng thừa nhận trách nhiệm của mình trong cái chết của người học trò đồng thời là đồng nghiệp của ông. Sức làm việc và sáng tạo của Takahata cũng chậm hẳn sau cái chết của Kondo.
Từ sau những năm 2000, trong khi Hayao Miyazaki vẫn đều đặn sáng tạo với tốc độ 2 - 3 năm/phim thì ở giai đoạn cuối của sự nghiệp, Isao Takahata làm phim chững lại, đôi lúc không ai biết ông đang làm gì. Sau bộ phim My Neighbors the Yamadas ra mắt năm 1999, 14 năm sau Takahata mới hoàn thành bộ phim cuối cùng là The Tale of Princess Kaguya (2013), trước khi mất vào ngày 5-4-2018 vì ung thư phổi, thọ 82 tuổi.
 |
| Cảnh phim The Tale of Princess Kaguya (2013) |
Ghibli giờ đây chỉ còn Hayao Miyazaki, vị thuyền trưởng và linh hồn của hãng, cùng một vài đạo diễn trẻ, trong đó có con trai của ông là Goro Miyazaki (đạo diễn một số phim của Ghibli, nhưng sức sáng tạo còn lâu mới bằng hai bậc thầy đi trước). Hayao Miyazaki thậm chí từng tuyên bố dấu chấm hết cho Studio Ghibli: “Tương lai là rõ ràng, nó sẽ sụp đổ. Đó là điều không thể tránh khỏi. Vậy có gì mà phải lo lắng chứ. Ghibli chỉ là một cái tên ngẫu nhiên mà tôi có được từ một chiếc máy bay”.
Nhưng sự nghiệp 5 thập niên đó thật khó mà rời bỏ dù Hayao Miyazaki nhiều lần tuyên bố giải nghệ, về hưu và sống cuộc đời điền viên. Năm 2013, ông tuyên bố nghỉ hưu chính thức, song nhấn mạnh: “Tôi hi vọng sẽ làm việc trong mười năm nữa”.
Ba năm sau, ông bắt tay vào dự án mới How Do You Live? dựa theo một tác phẩm văn học thiếu nhi cùng tên của nhà văn Genzaburo Yoshino. Ông hi vọng sẽ hoàn thành và phát hành bộ phim vào mùa hè năm 2020, trùng với Thế vận hội mùa hè ở Tokyo, Nhật Bản. Nhưng tháng 12 năm ngoái, bộ phim được công bố là mới hoàn thành 15% sau ba năm rưỡi làm việc.
Nhà sản xuất Toshio Suzuki cho biết trong quá khứ, Miyazaki thường hoàn thành 7-10 phút hoạt hình mỗi tháng, nhưng đó là lúc ông còn sung sức. Giờ đây, ông chỉ làm khoảng một phút phim mỗi tháng.
Thế vận hội mùa hè ở Tokyo đã không diễn ra vào năm nay do đại dịch COVID-19 và lùi sang mùa hè năm sau. Những khán giả hâm mộ phim của Ghibli cũng vẫn nuôi hi vọng bộ phim mới nhất của Hayao Miyazaki sẽ ra mắt không trễ hơn vào mùa hè năm 2021. Chỉ thế thôi, bởi tương lai của Studio Ghibli là điều không ai muốn nghĩ đến lúc này! ■
|
Grave of the Fireflies (Mộ đom đóm) của Isao Takahata là một trong những bộ phim làm thay đổi nhận thức của người xem về thế giới. Có lẽ chưa bộ phim hoạt hình nào trong lịch sử điện ảnh tạo ra một cảm xúc mãnh liệt và dữ dội như thế. Bộ phim hoạt hình này lấy bối cảnh những ngày kết thúc Chiến tranh thế giới thứ 2 tại Nhật Bản. Hai đứa trẻ, anh trai Seita và cô gái bé bỏng Setsuko, phải đối mặt với cuộc sống khắc nghiệt khi mẹ của chúng bị giết chết trong một cuộc ném bom của Mỹ, trong khi người cha ở ngoài chiến trận. Câu chuyện về hai đứa trẻ mồ côi tìm cách sinh tồn trong chiến tranh có lẽ chưa bao giờ là chủ đề của một bộ phim hoạt hình. Trên thực tế, thậm chí nó còn có thể quá nghiêm trọng với cảm xúc đối với những khán giả nhỏ tuổi. Nhưng không chỉ có bi kịch và nước mắt trong Mộ đom đóm, bộ phim còn là câu chuyện tình thân tuyệt vời giữa hai anh em.
Một số nhà phê bình so sánh Mộ đom đóm với Bản danh sách của Schindler của Steven Spielberg về sức mạnh thức tỉnh của những bộ phim phản chiến. |
Lâm Lê
Nguồn: Tuổi trẻ cuối tuần, ngày 13.4.2020.
