Bảng thống kê thứ hai
Những biến động của các chữ trong câu thơ thất ngôn 2

Bảng thống kê thứ ba
Những biến động của các chữ trong câu thơ thất ngôn 3

Bảng thống kê thứ tư
Những biến động của các chữ trong thơ thất ngôn 4

Bảng thống kê thứ năm
Những biến động của các chữ trong thơ thất ngôn 5

* Những con số ghi sau các chữ, chỉ tần số xuất hiện của chữ ấy trong các nguồn tư liệu.

Từ các thống kê trên, ta có thể đi tới một số nhận xét:

1. Ở VĐUL, nguồn tư liệu mà thời gian ra đời tuyệt đối có thể nói là sớm nhất, sự biến động của bài thơ chủ yếu diễn ra ở câu thứ 2 (phân định ≠ định phận) và câu thứ tư (nhũ đẳng ≠ nhữ bối). Ở bản A6, bài thơ thậm chí còn được sáng tác lại hoàn toàn (Nam Bắc phong cương các biệt sư; Tình phân Dực Chẩn tại thiên thư. Kinh thôn lang dục chân vô yếm; Hội kiến trần thanh tảo thái hư).

2. Ở LNCQ, sự biến động của bài thơ diễn ra trong một khuôn khổ lớn hơn về số câu, số chữ và đa dạng hơn về số từ dùng. Nếu ở VĐUL, sự biến động chỉ xảy ra ở câu 2 và cả ở câu 3. Trong mỗi câu như vậy, thành phần biến động cũng rõ ràng nhiều hơn. Thí dụ ở câu 4 bản B3, ta thấy có 3 thành phần biến động: “Hội kiến/ trần tai/ tận tảo trừ”; “Nhữ đẳng/ hồi khan/ tặc chứng hư”. Cũng vậy, ở câu 4 bản B4 có 3 thành phần biến động: “Bạch nhẫn/ phiên thành/ phá trúc dư”; “Nhữ đẳng/hành khan/ phá hại hư”. v.v. Lại có những từ dùng mới như “hoàng thiên” (câu 3 bản B3, câu 2 bản B4…), “dĩ định” (câu 2 bản B1, câu 2 bản B2..), “nghịch tặc” (câu 3 bản B8, câu 3 bản B9…) “bắc lỗ” (câu 3 bản B3, câu 3 bản B4…), “lai công kích” (câu 3 bản B4, câu 3 bản B7…) “thừa giang hậu” (câu 3 bản B6), “hội kiến” (câu 4 bản B8), “bạch nhẫn” (câu 4 bản B4, câu 4 bản B6…), “trần tai” (câu 4 bản B3), “phiên thành” (câu 4 bản B4, câu 4 bản B6), “đồ khan” (câu 4 bản B9) v.v.

3. Ở các bản còn lại, trừ một ít chữ dùng mới như “đinh ninh” (câu 2 bản K), “tiệt định” (câu 2 bản H”, “vị hà” (câu 3 bản K), “kinh trần” (câu 4 bản G)… hoặc một vài câu lạ như “Nhất trận phong vân tận tảo trừ” (câu 4 bản E) “Nhữ đẳng khô hài hạ (đúng ra phải là bất) táng thu” (câu 4 bản K)… phần lớn các biến động khác không ra ngoài phạm vi VĐUL và LNCQ. Sở dĩ như thế là do các sách này, trừ Trương tôn thần sự tích (bản E) có thể có nguồn gốc khác, đều chép bài thơ NQSH và VĐUL hoặc LNCQ.

Tóm lại, trong đời sống xã hội của nó, bài thơ mà chúng ta đang theo dõi không ngừng được sửa sang, không ngừng được tái tạo… và chưa bao giờ thật sự định hình.

MỘT VĂN BẢN KHẢ DĨ XÁC LẬP

Có thể đạt tới một văn bản đáng tin cậy về bài thơ NQSH không?

Do đây là một bài thơ “thần”, lại lưu hành qua truyền thuyết, nên như trên kia đã thấy, thật khó mà tìm thấy một văn bản gốc, một “bộ mặt ban đầu” của bài thơ. Cái mà ta khả dĩ tiếp cận được là kết quả của sự sáng tác tập thể, sự chấp nhận theo thị hiếu số đông… Vậy chỉ có thể căn cứ vào sự sáng tác tập thể, sự chấp nhận của số đông có nghĩa là phương thức tồn tại, lưu truyền của bài thơ để xác lập một văn bản tiêu biểu về nó. Giải quyết theo phương hướng này, ta có thể thành lập bài thơ bằng phương pháp định lượng. Các chữ được chọn cho bài thơ sẽ là những chữ có tần số xuất hiện lớn nhất qua Bảng thống kê thứ năm. Văn bản đạt được sẽ là:

Nam (24/24) quốc (23/24) sơn (23/24) hà (23/24) Nam (23/24) đế (23/24) cư (24/24).

Tiệt (15/24) nhiên (15/24) phân (12/24) định (22/24) tại (24/24) thiên (24/24) thư (24/24).

Như (24/26) hà (19/26) nghịch (20/26) lỗ (15/26) lai (22/26) xâm (20/26) phạm (19/26).

Nhữ (19/26) đẳng (19/26) hành (17/26) khan (19/26) thủ (16/26) bại (18/26) hư (20/26).

Tiếp đến, hãy xét mối quan hệ giữa nội dung và xuất xứ của bài thơ. Theo các nguồn tư liệu cung cấp, đại để có hai thuyết khác nhau về xuất xứ bài thơ. Thuyết thứ nhất cho rằng đối tượng tác động chính của bài thơ là “quân ta”. Bản A1 chép: “Tương truyền vào triều Lý Nhân Tông, quân Tống sang cướp phá. Khi giặc tiến đến địa phương, bề trên sai Thái úy Lý Thường Kiệt dựng rào ven sông (Như Nguyệt, nay là sông Cầu, Hà Bắc) để cố thủ. Một đêm, quân sĩ (của Lý Thường Kiệt) bỗng nghe trong ngôi đền (thờ Trương Hống) có tiếng ngâm thơ lớn (…) Quả nhiên ứng nghiệm”. Các bản A, C, D, E, H đều ghi tương tự(1). Thuyết thứ hai lại có đối tượng tác động chính của bài thơ là “quân địch”. Bản B6 chép “Ngày 30 tháng 12 vào lúc canh ba, trời tối đen mưa to gió lớn nổi lên, quân Tống rụng rời sợ hãi. Bỗng có vị thần chập chờn hiện ra trên không, lớn tiếng ngâm rằng (…) Quân Tống nghe thấy, dẫm lên nhau mà chạy”. Bản K thậm chí còn ghi cụ t hể hơn: “Đêm chừng tiếng trống canh ba, bỗng nổi mưa to gió lớn, trời đất tối đen, giữa đám quân Tống có một người vươn thân to lớn, dõng dạc nói rằng (…). Tướng sĩ nhà Tống nghe thấy kinh hoàng vỡ chạy tán loạn”.

Sự quan niệm không giống nhau trên đây về đối tượng tác động của bài thơ đã dẫn tới những rối rắm trong nội dung một số văn bản. Ngay trong văn bản mà thực tế tư liệu chó thấy dường như được nhiều người ủng hộ nhất qua các đời, vẫn không thoát khỏi tình trạng lúng túng này, nhất là ở 2 câu thơ cuối. Nếu “Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm” là lời thần nói với “quân ta”, thì “Như đẳng hành khan thủ bại hư” lại là lời thần nói với “quân địch”! Độ ổn định của câu 3 và câu 4 do vậy cũng bị giảm sút rất nhiều so với câu 1 và câu 2 của bài thơ (Bảng thống kê thứ năm cho thấy trong khi câu 1 có 5 dị tự, câu 2 có 11 dị tự, thì câu 3 có 21 dị tự, câu 4 có 34 dị tự).

Để giải quyết những khó khăn vừa nêu, một số bản đã cố gắng điều chỉnh câu 3 và câu 4 theo hướng làm cho logic nội tại của tác phẩm khỏ bị phá vỡ. Chẳng hạn bản A6 dìmg 2 câu “Kình thôn lang dục chân vô yếm; Hội kiếm trần thanh tảo thái hư” (Lòng tham dục, hòng nuốt chửng người ta của lũ sói lang, cá mập thật không bao giờ chán; Rồi sẽ thấy bụi nhơ được quét sạch đến tận tầng không); Bản B4 dùng 2 câu “Như hà Bắc lỗ lai xâm lược; Bạch nhẫn phiên hành phá trúc dư” (Cơ sao giặc Bắc sang xâm lược; Dao sắc rồi đây sẽ chẻ tre); Bản E dùng 2 câu “Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm; Nhất trận phong vân tận tảo trừ” (Cớ sao lũ giặc nghịch sang xâm phạm; Gió mây một trận quét tơi bời) v.v. Điều chỉnh như thế (hoặc biết đâu câu thơ vốn dĩ lại không phải là như thế?) sẽ đạt tới sự thống nhất trọn vẹn trong nội dung bài thơ được cất lên tại đền thờ Trương Hống trên bờ Nam sông Cầu, nơi quân sĩ của Lý Thường Kiệt đang chuẩn bị tinh thần để vượt sông samg bờ Bắc tổng công kích quân địch… Giữa các câu điều chỉnh trên, ta có thể chọn trường hợp thứ ba, tức bản E, làm 2 câu cuối cho văn bản mà ta đã sơ bộ xác lập trên kia bằng phương pháp định lượng. Lý do là 2 câu thơ này có nguồn gốc từ Trương vô thần sự tích tức thần phả chép về Trương Hống, vị “tôn thần” được “trao” nhiệm vụ truyền đạt mệnh lệnh xuất quân thiêng liêng.

Nếu những suy nghĩ trên đây về cơ bản có thể chấp nhận được, thì văn bản khả dĩ xác lập cho bài thơ sẽ là:

Nam quốc sơn hà, Nam đế cư,
Tiệt nhiên phân định tại Thiên thư!
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm?
Nhất trận phong vân tận tảo trừ!

Tạm dịch:

Non nước phương Nam, vua Nam quản,
Rành rành phân định tại sách trời!
Cớ sao giặc nghịch sang xâm phạm?
Gió mây một trận quét tơi bời!

Bài thơ vừa được xác lập có khác với bài thơ mà hiện nay chúng ta quen dùng ở hai điểm:

1. Câu thứ hai, “phân định” chứ không phải “định phân”, “định phận” tức dịch rõ về “tịnh phận” hay “phận dã” (có thể hiểu như vùng sao, vùng trời… theo quan niệm đất nào sao ấy!). Còn “phân định” là đã phân chia một cách ổn định, không nên thay đổi nữa. Chữ nào kể ra cũng đều có nghĩa, nhưng “phân định” thì hợp niêm luật bài thơ và âm điệu câu thơ đọc lên do đó cũng hay hơn.

2. Câu thứ tư, “Nhất trận phong vân tận tảo trừ” chứ không phải “Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư”. “Nhữ đẳng hành khan…” thì nội dung bài thơ như trên kia đã nói đâm ra lủng củng. Còn “Nhất trận phong vân…” thì nghe có phần lạ tai, nhưng suy cho cùng đáng được chấp nhận hơn.

T.N

CHÚ THÍCH

(1) Lịch sử Việt Nam, tập I, Nxb. KHXH, H. 1971, tr.182.

(2) Lịch sử văn học Việt Nam, tập I, Nxb. KHXH, H. 1980, tr.192.

(3) Nguyễn Tài Cẩn: Thử tìm hiểu thêm về bài thơ “Nam quốc sơn hà” của Lý Thường Kiệt, Tạp chí Văn học số 4, 1979; Phan Văn Các: Trở lại câu cuối bài thơ “Nam quốc sơn hà”. Ngôn ngữ số 2, 1981; Hoàng Xuân Nhị: Trở lại bài thơ “Nam quốc sơn hà” của Lý Thường Kiệt, Ngôn ngữ số 2, 1982.

(4) Xem VĐUL A.751, sách của Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Truyện này còn có các tên gọi khác như: Khước dịch, Ủy dịch nhị đại vương A.47, Nam Bình nhị Trương lục A.335, v.v.

(5) Xem LNCQ A.33, sách của Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Truyện này còn có các tên gọi khác như Trương tướng quân truyện Long Nhãn Như Nguyệt A.2107; Long Nhãn Như Nguyệt truyện A.1200, v.v.

(6) Các bản ở đây được xếp theo thứ tự độ tin cậy, xét về mặt văn bản học (tương đối).

(7) Các bản ở đây được xếp theo thứ tự độ tin cậy, xét về mặt văn bản học (tương đối).

(8) Các sách ở đây được xếp theo trật tự thời gian (tương đối).

(9) Riêng bản E (Trương tôn thần sự tích) tuy cũng chép đối tượng bài thơ là “quân ta”, nhưng lại cho rằng đây là quân sĩ của Lê Đại Hành, chứ không phải quân sĩ của Lý Thường Kiệt. Một vài bản khác như B1, B7, K… cũng chép như vậy. Thực ra thì Lê Hoàn (Lê Đại Hành) có đánh nhau với quân Tống năm 981, dụ bắt được tướng Tống là Hầu Nhân Bảo, nhưng sự việc này xảy ra ở sông Chi Lăng (Lạng Sơn) chứ không phải ở sông Cầu (Hà Bắc), nơi có đền thờ Trương Hống, được gán cho là tác giả của bài thơ NQSH (Xem Việt sử thông giám cương mục Tiền biên, T.III, Bản diễn ca, do Nxb. Văn Sử Địa, H.1957, tr.234).

Bảng thống kê thứ hai
Những biến động của các chữ trong câu thơ thất ngôn 2

Bảng thống kê thứ ba
Những biến động của các chữ trong câu thơ thất ngôn 3

Bảng thống kê thứ tư
Những biến động của các chữ trong thơ thất ngôn 4

Bảng thống kê thứ năm
Những biến động của các chữ trong thơ thất ngôn 5

* Những con số ghi sau các chữ, chỉ tần số xuất hiện của chữ ấy trong các nguồn tư liệu.

Từ các thống kê trên, ta có thể đi tới một số nhận xét:

1. Ở VĐUL, nguồn tư liệu mà thời gian ra đời tuyệt đối có thể nói là sớm nhất, sự biến động của bài thơ chủ yếu diễn ra ở câu thứ 2 (phân định ≠ định phận) và câu thứ tư (nhũ đẳng ≠ nhữ bối). Ở bản A6, bài thơ thậm chí còn được sáng tác lại hoàn toàn (Nam Bắc phong cương các biệt sư; Tình phân Dực Chẩn tại thiên thư. Kinh thôn lang dục chân vô yếm; Hội kiến trần thanh tảo thái hư).

2. Ở LNCQ, sự biến động của bài thơ diễn ra trong một khuôn khổ lớn hơn về số câu, số chữ và đa dạng hơn về số từ dùng. Nếu ở VĐUL, sự biến động chỉ xảy ra ở câu 2 và cả ở câu 3. Trong mỗi câu như vậy, thành phần biến động cũng rõ ràng nhiều hơn. Thí dụ ở câu 4 bản B3, ta thấy có 3 thành phần biến động: “Hội kiến/ trần tai/ tận tảo trừ”; “Nhữ đẳng/ hồi khan/ tặc chứng hư”. Cũng vậy, ở câu 4 bản B4 có 3 thành phần biến động: “Bạch nhẫn/ phiên thành/ phá trúc dư”; “Nhữ đẳng/hành khan/ phá hại hư”. v.v. Lại có những từ dùng mới như “hoàng thiên” (câu 3 bản B3, câu 2 bản B4…), “dĩ định” (câu 2 bản B1, câu 2 bản B2..), “nghịch tặc” (câu 3 bản B8, câu 3 bản B9…) “bắc lỗ” (câu 3 bản B3, câu 3 bản B4…), “lai công kích” (câu 3 bản B4, câu 3 bản B7…) “thừa giang hậu” (câu 3 bản B6), “hội kiến” (câu 4 bản B8), “bạch nhẫn” (câu 4 bản B4, câu 4 bản B6…), “trần tai” (câu 4 bản B3), “phiên thành” (câu 4 bản B4, câu 4 bản B6), “đồ khan” (câu 4 bản B9) v.v.

3. Ở các bản còn lại, trừ một ít chữ dùng mới như “đinh ninh” (câu 2 bản K), “tiệt định” (câu 2 bản H”, “vị hà” (câu 3 bản K), “kinh trần” (câu 4 bản G)… hoặc một vài câu lạ như “Nhất trận phong vân tận tảo trừ” (câu 4 bản E) “Nhữ đẳng khô hài hạ (đúng ra phải là bất) táng thu” (câu 4 bản K)… phần lớn các biến động khác không ra ngoài phạm vi VĐUL và LNCQ. Sở dĩ như thế là do các sách này, trừ Trương tôn thần sự tích (bản E) có thể có nguồn gốc khác, đều chép bài thơ NQSH và VĐUL hoặc LNCQ.

Tóm lại, trong đời sống xã hội của nó, bài thơ mà chúng ta đang theo dõi không ngừng được sửa sang, không ngừng được tái tạo… và chưa bao giờ thật sự định hình.

MỘT VĂN BẢN KHẢ DĨ XÁC LẬP

Có thể đạt tới một văn bản đáng tin cậy về bài thơ NQSH không?

Do đây là một bài thơ “thần”, lại lưu hành qua truyền thuyết, nên như trên kia đã thấy, thật khó mà tìm thấy một văn bản gốc, một “bộ mặt ban đầu” của bài thơ. Cái mà ta khả dĩ tiếp cận được là kết quả của sự sáng tác tập thể, sự chấp nhận theo thị hiếu số đông… Vậy chỉ có thể căn cứ vào sự sáng tác tập thể, sự chấp nhận của số đông có nghĩa là phương thức tồn tại, lưu truyền của bài thơ để xác lập một văn bản tiêu biểu về nó. Giải quyết theo phương hướng này, ta có thể thành lập bài thơ bằng phương pháp định lượng. Các chữ được chọn cho bài thơ sẽ là những chữ có tần số xuất hiện lớn nhất qua Bảng thống kê thứ năm. Văn bản đạt được sẽ là:

Nam (24/24) quốc (23/24) sơn (23/24) hà (23/24) Nam (23/24) đế (23/24) cư (24/24).

Tiệt (15/24) nhiên (15/24) phân (12/24) định (22/24) tại (24/24) thiên (24/24) thư (24/24).

Như (24/26) hà (19/26) nghịch (20/26) lỗ (15/26) lai (22/26) xâm (20/26) phạm (19/26).

Nhữ (19/26) đẳng (19/26) hành (17/26) khan (19/26) thủ (16/26) bại (18/26) hư (20/26).

Tiếp đến, hãy xét mối quan hệ giữa nội dung và xuất xứ của bài thơ. Theo các nguồn tư liệu cung cấp, đại để có hai thuyết khác nhau về xuất xứ bài thơ. Thuyết thứ nhất cho rằng đối tượng tác động chính của bài thơ là “quân ta”. Bản A1 chép: “Tương truyền vào triều Lý Nhân Tông, quân Tống sang cướp phá. Khi giặc tiến đến địa phương, bề trên sai Thái úy Lý Thường Kiệt dựng rào ven sông (Như Nguyệt, nay là sông Cầu, Hà Bắc) để cố thủ. Một đêm, quân sĩ (của Lý Thường Kiệt) bỗng nghe trong ngôi đền (thờ Trương Hống) có tiếng ngâm thơ lớn (…) Quả nhiên ứng nghiệm”. Các bản A, C, D, E, H đều ghi tương tự(1). Thuyết thứ hai lại có đối tượng tác động chính của bài thơ là “quân địch”. Bản B6 chép “Ngày 30 tháng 12 vào lúc canh ba, trời tối đen mưa to gió lớn nổi lên, quân Tống rụng rời sợ hãi. Bỗng có vị thần chập chờn hiện ra trên không, lớn tiếng ngâm rằng (…) Quân Tống nghe thấy, dẫm lên nhau mà chạy”. Bản K thậm chí còn ghi cụ t hể hơn: “Đêm chừng tiếng trống canh ba, bỗng nổi mưa to gió lớn, trời đất tối đen, giữa đám quân Tống có một người vươn thân to lớn, dõng dạc nói rằng (…). Tướng sĩ nhà Tống nghe thấy kinh hoàng vỡ chạy tán loạn”.

Sự quan niệm không giống nhau trên đây về đối tượng tác động của bài thơ đã dẫn tới những rối rắm trong nội dung một số văn bản. Ngay trong văn bản mà thực tế tư liệu chó thấy dường như được nhiều người ủng hộ nhất qua các đời, vẫn không thoát khỏi tình trạng lúng túng này, nhất là ở 2 câu thơ cuối. Nếu “Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm” là lời thần nói với “quân ta”, thì “Như đẳng hành khan thủ bại hư” lại là lời thần nói với “quân địch”! Độ ổn định của câu 3 và câu 4 do vậy cũng bị giảm sút rất nhiều so với câu 1 và câu 2 của bài thơ (Bảng thống kê thứ năm cho thấy trong khi câu 1 có 5 dị tự, câu 2 có 11 dị tự, thì câu 3 có 21 dị tự, câu 4 có 34 dị tự).

Để giải quyết những khó khăn vừa nêu, một số bản đã cố gắng điều chỉnh câu 3 và câu 4 theo hướng làm cho logic nội tại của tác phẩm khỏ bị phá vỡ. Chẳng hạn bản A6 dìmg 2 câu “Kình thôn lang dục chân vô yếm; Hội kiếm trần thanh tảo thái hư” (Lòng tham dục, hòng nuốt chửng người ta của lũ sói lang, cá mập thật không bao giờ chán; Rồi sẽ thấy bụi nhơ được quét sạch đến tận tầng không); Bản B4 dùng 2 câu “Như hà Bắc lỗ lai xâm lược; Bạch nhẫn phiên hành phá trúc dư” (Cơ sao giặc Bắc sang xâm lược; Dao sắc rồi đây sẽ chẻ tre); Bản E dùng 2 câu “Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm; Nhất trận phong vân tận tảo trừ” (Cớ sao lũ giặc nghịch sang xâm phạm; Gió mây một trận quét tơi bời) v.v. Điều chỉnh như thế (hoặc biết đâu câu thơ vốn dĩ lại không phải là như thế?) sẽ đạt tới sự thống nhất trọn vẹn trong nội dung bài thơ được cất lên tại đền thờ Trương Hống trên bờ Nam sông Cầu, nơi quân sĩ của Lý Thường Kiệt đang chuẩn bị tinh thần để vượt sông samg bờ Bắc tổng công kích quân địch… Giữa các câu điều chỉnh trên, ta có thể chọn trường hợp thứ ba, tức bản E, làm 2 câu cuối cho văn bản mà ta đã sơ bộ xác lập trên kia bằng phương pháp định lượng. Lý do là 2 câu thơ này có nguồn gốc từ Trương vô thần sự tích tức thần phả chép về Trương Hống, vị “tôn thần” được “trao” nhiệm vụ truyền đạt mệnh lệnh xuất quân thiêng liêng.

Nếu những suy nghĩ trên đây về cơ bản có thể chấp nhận được, thì văn bản khả dĩ xác lập cho bài thơ sẽ là:

Nam quốc sơn hà, Nam đế cư,
Tiệt nhiên phân định tại Thiên thư!
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm?
Nhất trận phong vân tận tảo trừ!

Tạm dịch:

Non nước phương Nam, vua Nam quản,
Rành rành phân định tại sách trời!
Cớ sao giặc nghịch sang xâm phạm?
Gió mây một trận quét tơi bời!

Bài thơ vừa được xác lập có khác với bài thơ mà hiện nay chúng ta quen dùng ở hai điểm:

1. Câu thứ hai, “phân định” chứ không phải “định phân”, “định phận” tức dịch rõ về “tịnh phận” hay “phận dã” (có thể hiểu như vùng sao, vùng trời… theo quan niệm đất nào sao ấy!). Còn “phân định” là đã phân chia một cách ổn định, không nên thay đổi nữa. Chữ nào kể ra cũng đều có nghĩa, nhưng “phân định” thì hợp niêm luật bài thơ và âm điệu câu thơ đọc lên do đó cũng hay hơn.

2. Câu thứ tư, “Nhất trận phong vân tận tảo trừ” chứ không phải “Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư”. “Nhữ đẳng hành khan…” thì nội dung bài thơ như trên kia đã nói đâm ra lủng củng. Còn “Nhất trận phong vân…” thì nghe có phần lạ tai, nhưng suy cho cùng đáng được chấp nhận hơn.

T.N

CHÚ THÍCH

(1) Lịch sử Việt Nam, tập I, Nxb. KHXH, H. 1971, tr.182.

(2) Lịch sử văn học Việt Nam, tập I, Nxb. KHXH, H. 1980, tr.192.

(3) Nguyễn Tài Cẩn: Thử tìm hiểu thêm về bài thơ “Nam quốc sơn hà” của Lý Thường Kiệt, Tạp chí Văn học số 4, 1979; Phan Văn Các: Trở lại câu cuối bài thơ “Nam quốc sơn hà”. Ngôn ngữ số 2, 1981; Hoàng Xuân Nhị: Trở lại bài thơ “Nam quốc sơn hà” của Lý Thường Kiệt, Ngôn ngữ số 2, 1982.

(4) Xem VĐUL A.751, sách của Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Truyện này còn có các tên gọi khác như: Khước dịch, Ủy dịch nhị đại vương A.47, Nam Bình nhị Trương lục A.335, v.v.

(5) Xem LNCQ A.33, sách của Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Truyện này còn có các tên gọi khác như Trương tướng quân truyện Long Nhãn Như Nguyệt A.2107; Long Nhãn Như Nguyệt truyện A.1200, v.v.

(6) Các bản ở đây được xếp theo thứ tự độ tin cậy, xét về mặt văn bản học (tương đối).

(7) Các bản ở đây được xếp theo thứ tự độ tin cậy, xét về mặt văn bản học (tương đối).

(8) Các sách ở đây được xếp theo trật tự thời gian (tương đối).

(9) Riêng bản E (Trương tôn thần sự tích) tuy cũng chép đối tượng bài thơ là “quân ta”, nhưng lại cho rằng đây là quân sĩ của Lê Đại Hành, chứ không phải quân sĩ của Lý Thường Kiệt. Một vài bản khác như B1, B7, K… cũng chép như vậy. Thực ra thì Lê Hoàn (Lê Đại Hành) có đánh nhau với quân Tống năm 981, dụ bắt được tướng Tống là Hầu Nhân Bảo, nhưng sự việc này xảy ra ở sông Chi Lăng (Lạng Sơn) chứ không phải ở sông Cầu (Hà Bắc), nơi có đền thờ Trương Hống, được gán cho là tác giả của bài thơ NQSH (Xem Việt sử thông giám cương mục Tiền biên, T.III, Bản diễn ca, do Nxb. Văn Sử Địa, H.1957, tr.234).