Mà thực ra, đấy thường chỉ thuần tuý là những cuộc “lãng du”, “cưỡi ngựa xem hoa” hoặc nhận tiền nhuận bút (tác phẩm được dịch - in tại Liên Xô và Nga) để phục vụ cho các chuyến ngang dọc nước Nga mà tìm cảm hứng cho những chùm thơ hay bút ký nào đấy. Đó thực sự chưa thể gọi là có một mảng văn chương đích thực của người Việt, những người đã gắn một phần máu thịt của mình với nước Nga nơi xa xôi vạn dặm!

1. Còn nhớ, khởi từ giữa năm 1981, thực thi Hiệp định hữu nghị và hợp tác lao động giữa hai nước, những đội quân lao động đầu tiên của Việt Nam bắt đầu sang hầu hết thành phố lớn thuộc 6 nước cộng hòa của Liên Xô, hợp cùng dăm trăm lưu học sinh đang học nơi đây, dần dần tạo thành một cộng đồng người Việt đông đảo. Cuối những năm 80 của thế kỷ trước, cộng đồng người Việt đã lên tới hơn 100.000 người. Số lượng lưu học sinh của ta tại các trường đại học danh tiếng của bạn cũng lên đến cực điểm 5.000 người. Trong số đội ngũ lao động và trí thức đông đảo ấy, nhiều người đã sớm gắn bó đời mình với nghiệp nghiên cứu và sáng tác văn chương và đa phần đã có chút tên tuổi từ trong nước. Hình như, dòng máu văn chương bẩm sinh của mỗi người và “bệnh” nghề nghiệp đã níu kéo họ lại gần nhau qua những đêm thơ mini hay dạ hội thơ do Đại sứ quán tổ chức. Và Tạp chí Người bạn đường (theo đề xuất đặt tên của nhà thơ Trần Đăng Khoa) ra đời vào tiết thu năm 1992, quy tụ những gương mặt nhà văn Việt Nam cùng các gương mặt yêu sáng tác văn chương khác tại Nga với những sáng tác bật ra từ đời sống thực, từ xã hội trên đất bạn, làm lay động tâm can bạn đọc. Trên diễn đàn văn nghệ cộng đồng, đã dần dần nhận diện được những gương mặt quen thân như: Hồ Quốc Vĩ (Viện Kinh tế Thế giới), Vũ Đình Huy (Viện Hoá - Lý), Khánh Chi, Nguyễn Đình Chiến, Châu Hồng Thuỷ, Vũ Xuân Hương, Thuỳ Linh, Từ Thị Loan, Phan Thanh Thuỷ - Hàm Anh (nhóm Trường viết văn M.Gorki), Trần Văn Thi, Phạm Hồng Nhật (Ban Quản lý lao động), Bùi Quang Thanh (Đại học Sư phạm V.Lênin), Nguyễn Hải Kế, Mai Quỳnh Nam, Trần Nho Thìn, Hữu Đạt, Trịnh Bá Đĩnh, Vũ Thanh, Lê Tây (Viện Hàn lâm Nga), Bùi Mạnh Nhị, Phạm Công Trứ (Xanh Pêterburg), Hoàng Tân Hưng, Lê Thanh Minh (Đại học Mỹ thuật tạo hình Nga), Nguyễn Phúc Thành (công nhân lao động tại Trerpôves), Tôn Thất Chiêm, Xuân Thanh (Đại học Văn hóa Nga)... Trong cái không khí “Người thì chuốt nhạc, đan thơ; Người thì đánh quả tính tờ, tính cây!” ấy, trên các trang thơ của Tạp chí Người bạn đường và Tạp chí Đất nước của Đại sứ quán, bạn đọc dễ nhận ra số lượng các bài thơ, truyện ngắn hấp dẫn, bổ ích ngày một tăng lên. Tâm trạng, nỗi niềm của những người con xa xứ đêm ngày học tập, lao động vất vả với trăm nghìn nỗi truân chuyên đã được các nhà văn, nhà thơ nói hộ lòng mình: “Ngày thì ăn miếng bánh Nga; Đêm mơ chỉ thấy quê nhà mà thôi!”. Và cũng từ đó, hàng trăm bài thơ, hàng chục truyện ngắn của người Việt từ bốn phương trời của Liên Xô cũ đã tới tấp gửi về Ban trù bị thành lập Hội những người hoạt động văn học nghệ thuật tại Liên bang Nga. Một cuộc thi thơ và truyện ngắn được đề xuất nhanh nhạy trước đó trong cộng đồng đã gặt hái vụ mùa đầu tiên đáng khích lệ và trân trọng. Cả một đội ngũ đoạt giải đã chiếm được lòng tin của mọi người và trở thành lớp tác giả trẻ có đóng góp quan trọng cho phong trào hoạt động văn hoá nghệ thuật của người Việt tại Mátxcơva. Đó là các cây bút thơ: Võ Thị Thu Trang, Tử Huyền, Hoàng Xuân Tuyền, Phan Chí Hiếu và các cây bút truyện: Trần Minh Hoàng (Đại học Sư phạm Lugarxcơ), Vũ Thanh (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Nga)...

2. Năm 1991 - 1992, nhà nước Liên Xô tan vỡ. Nước Cộng hoà Liên bang Nga ra đời đã tạo ra cơn địa chấn trong xã hội đương đại và ít nhiều có tác động mạnh đến đời sống của cộng đồng người Việt, cả về mặt vật chất lẫn tinh thần. Thực trạng xã hội ấy đã như một thứ xúc tác tạo đà cho sự ra đời của những trang văn, trang thơ thấm nỗi đau đời và tình cảm chan chứa đối với nước Nga, đối với quê hương đất nước. Và từ đây, xuất hiện nhiều gương mặt mới trong các lĩnh vực sáng tác, nghiên cứu văn chương, góp phần làm sôi động đời sống hoạt động văn học của cộng đồng. Đấy là những Thiên Can, Nguyễn Văn Tài (Viện Ngôn ngữ), Lê Tây, Ngô Minh Sơn, Thi Ải Bắc (Viện Hàn lâm), Thuỵ Anh, Tường Vân (Đại học sư phạm V.Lenin) và đặc biệt là các cây bút trưởng thành từ các trung tâm thương mại như: Nguyễn Thanh Xuân, Đỗ Hà, Hồng Chiên, Nguyễn Đình Lâm (Trung tâm thương mại Sông Hồng), Nguyễn Thông, Lê Anh Tuấn (Trung tâm thương mại Tôgi), Nguyễn Mạnh Hiền (Trung tâm thương mại Lion), Hà Huy Tú (Trung tâm thương mại  Bến Thành)...

Quy tụ đội ngũ cầm bút của người Việt tại Liên bang Nga vào một tổ chức xã hội và nghề nghiệp là một nhiệm vụ cấp thiết và nghiêm túc được Đại sứ quán đặt ra cho anh chị em văn nghệ sĩ. Tháng 8.1994, Hội những người hoạt động văn học nghệ thuật (gọi tắt là Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam) tại Liên bang Nga ra đời đã đáp ứng được nguyện vọng của gần 100 cây bút thơ, văn, nhạc, hoạ vốn đã và đang học tập, sinh sống chủ yếu ở Mátxcơva. Có thể nói, đây là bước ngoặt vô cùng quan trọng của quá trình hình thành và xây dựng đội ngũ văn nghệ sĩ người Việt tại Nga, đóng góp rất nhiều vào sự phát triển của đời sống văn hoá cộng đồng và tạo nhịp cầu thắt chặt mối quan hệ hữu nghị đặc biệt giữa cộng đồng người Việt với các nhà văn hoá Nga. Trong đó, có nhiều người trước đây đã trở thành bạn thân thiết của các nhà văn, nhà thơ Việt Nam, như N.Nhikulin, M. Tkachốp... Bên cạnh việc hoàn thành nhiệm vụ chính của mình tại các trường đại học, các viện nghiên cứu hoặc các đơn vị hợp tác lao động, các trung tâm thương mại, hàng chục cây bút của Hội vẫn thường xuyên bám sát đời thường, cảm nhận hơi thở của thời cuộc để mang lại những trang văn, trang thơ cảm động và được cộng đồng đón nhận. Những tác phẩm nóng hổi không khí của cuộc vật lộn với chữ nghĩa và bát cơm manh áo nơi đất khách quê người qua năm tháng, đã được lựa chọn và giới thiệu một phần trên các Tạp chí Người bạn đường của Hội Văn học nghệ thuật và Đất nước của Đại sứ quán; cùng một số tờ báo khác như Khoa học và cộng đồng, Hoa đào xứ tuyết của Hội KH&KT, Huế trong ta của Hội những người yêu Huế, Đoàn kết của Hội người Việt Nam tại Liên bang Nga, Thông tin và Thời đại, Đồng hương của một số cá nhân sáng lập, hoặc được gửi về đăng tải trên hàng loạt báo chí trong nước như Văn nghệ, Tiền phong, Văn nghệ Quân đội... Còn lại, phần lớn được giới thiệu qua các đêm thơ tại các khu ký túc xá hoặc các trung tâm thương mại. Gần như mỗi năm, không dưới 5 đêm thơ được tổ chức hoành tráng tại các trung tâm thương mại lớn. Cảm động biết bao khi được chứng kiến tại từng đêm thơ, hàng trăm người yêu thơ đã biết gạt đi nỗi vất vả đời thường để hoà vào nỗi đồng cảm với các nhà thơ của cộng đồng mà họ hằng quý mến. Đây cũng là điều đặc biệt và một thực trạng hiếm có đối với cộng đồng người Việt nơi xa xứ. Hơn 50 đêm thơ - nhạc đã được tổ chức, từ Mátxcơva đến Upha, Volgagrat và các thành phố khác của Liên bang Nga. 14 số Tạp chí Người bạn đường với chất lượng mang tính chuyên nghiệp đã chiếm cảm tình sâu sắc trong lòng bạn đọc. Bên cạnh đó, hàng loạt tập thơ của các hội viên đã được xuất bản. Tập thơ đầu tiên được in bằng tiếng Việt tại Mátxcơva là Hoàng hôn nhớ của Nguyễn Đình Chiến (1992); Tiếp đến là các tập thơ được các nhà thơ trong nước đánh giá cao, đặc biệt là 2 tuyển thơ có chất lượng tốt, gây được tiếng vang trong lòng bạn đọc của cộng đồng cũng như trong nước là Những nẻo đường xứ tuyết (M.1995) và Tuyết ấm (M.2003).

3. Cũng trong những chục năm qua, chất lượng sáng tác văn chương, đặc biệt là thơ của người Việt ở Nga đã lọt “mắt xanh” của nhiều cơ quan báo chí và tuyển chọn thơ trong nước: Trong tuyển thơ “Việt Nam quê hương tôi” do Uỷ ban về người Việt ở nước ngoài và NXB Văn học Hà Nội xuất bản; trong “Tuyển thơ Việt Nam 1975 -2000” - NXB Văn học, H.2001 và “Tuyển thơ Việt Nam nửa thế kỷ 1945 - 2000” - NXB Lao động, H.2001. Bên cạnh đó, nhiều sáng tác đã được giới thiệu trên báo Nước Nga văn học, Đài phát thanh tiếng nói Mátxcơva, trên một số báo Văn nghệ của các nước Tiệp Khắc, Ba Lan... Người đọc dường như không thể quên những số phận, những nỗi niềm qua hàng loạt văn phẩm: Bây giờ là tháng năm của Vũ Thanh, Bảy tam thất của Châu Hồng Thuỷ, Vòng đời của Nguyễn Phúc Thành... Một số tập truyện ngắn và tiểu thuyết của các hội viên ra đời đã tạo ra sức nặng văn chương cho mảng văn xuôi xa xứ và để lại nhiều dấu ấn trong lòng bạn đọc. Có thể kể đến: Hai đầu bức thư tình (Tiểu thuyết, Hà Nội, 1991) của Hữu Đạt, Tuyết nóng sau mặt trời (Tiểu thuyết, Hà Nội, 1993) của Nguyễn Hiếu, Mátxcơva thời mở cửa (truyện -ký) của Nguyễn Huy Hoàng, Hoa Bồ công anh (Tập truyện ngắn, Mátxcơva, 1998), Mùa lấy mật hoa Bạch dương (Tập truyện ngắn, Mátxcơva, 1999), Duyên (Truyện dài, M. 2000), và Bông sen bên dòng Kadanka (Tiểu thuyết, M. 2002) của Thiên Can, Nơi gặp gỡ của những thân phận (Tập truyện ngắn, Hà Nội, 1999) của Nguyễn Văn Tài, Con kiến tật nguyền (Tập truyện ngắn, M.2004) của Nguyễn Đình Lâm...

Từ cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI đến những năm sau này, nhiều cây bút tuy đã về nước công tác, song nhiều sáng tác phẩm mang đậm dấu ấn trải nghiệm và hơi thở của những năm tháng “lăn lộn” với nước Nga đã thành bước tạo đà cho sự ra đời nhiều tập thơ, văn có sức hút ấn tượng với bạn đọc trong nước và nước ngoài. Đặc biệt là, đến năm 2014, Hội Nhà văn Việt Nam phối hợp với hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam tại Liên bang Nga đã cho ra đời tuyển tập thơ Nối hai đầu thể kỷ - tập hợp chọn lọc từ gần 1.000 bài thơ của các cây bút chuyên và không chuyên Việt Nam viết tại Liên Xô cũ, Liên bang Nga và viết về Liên Xô cũ, Liên bang Nga, từ hơn nửa thế kỷ qua. Lần đầu tiên, bạn đọc có được “cứ liệu” đủ độ tin cậy để nhận diện một cách tổng quát, sâu sắc về tình cảm yêu thương tha thiết của những người con sống xa Tổ quốc, dành cho những người thân yêu ruột thịt, đặc biệt là tình yêu dành cho người mẹ hiền lam lũ ở quê hương; đồng thời cũng cảm nhận được một cách sinh động, xúc động tình cảm chân thành của người Việt Nam đối với bạn bè từ các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ và đất nước, con người Nga, nơi những cây bút Việt Nam từng có thời gắn bó học tập, làm ăn sinh sống và thể hiện tâm thức sống theo đạo lý “uống nước nhớ nguồn”  cùng tấm lòng tri ân đối với những vùng đất - con người đã giúp đỡ Việt Nam qua những tháng năm chiến tranh và dựng xây cuộc sống trong điều kiện khó khăn, thiếu thốn!

Xuyên suốt những sáng tác văn chương của người Việt tại Liên bang Nga hơn 20 năm qua, có thể nhận thấy những suy tư, tình cảm, tâm trạng chung của người Việt xa xứ. Đó là hơi thở nóng hổi của cuộc sống thực nơi đất khách quê người với bao biến đổi dữ dội của xã hội, bao nỗi gian nan vất vả, vui buồn theo nhiều cung bậc khác nhau, vừa khắc nghiệt vừa thi vị, với những số phận và tâm trạng mang đậm dấu ấn một thời. Và, nổi lên trong đó là tình yêu Tổ quốc, tình yêu quê hương sâu đậm, chất nhân văn đậm đà, cùng những tình cảm thân thiết, sáng trong đối với bạn bè Nga và nền văn hoá Nga vĩ đại. Khá nhiều sáng tác đã vươn tới độ chuyên nghiệp, có giá trị khái quát cao và rung động lòng người, ám ảnh tâm trí của ngàn vạn người con xa xứ. 

4. Nhìn dưới góc độ đó, có thể nghĩ rằng, dòng văn học xa xứ của người Việt Nam ta từ nghìn năm qua, kể từ những trang viết của các sứ giả trải các triều đại Lý - Trần - Lê... đến nay đã lại và đang được nối tiếp và kế tiếp một cách xuất sắc. Với bề dày của hàng nghìn trang viết và chất lượng vốn có của hàng trăm bài thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết đang nằm trên tay bạn đọc, chúng ta có quyền hy vọng đến một lúc nào đó, văn chương của người Việt tại Nga sẽ nhanh chóng bắt gặp sự quan tâm của các nhà sưu tập, các nhà phê bình nghiên cứu và đặc biệt là sự chăm sóc, ưu ái của Hội nhà văn Việt Nam, để ngõ hầu giới thiệu được những giá trị đích thực của một mảng văn học tích cực đã và đang diễn ra, đặng góp phần tô đẹp thêm vẻ đẹp của nền văn học Việt Nam đương đại!

Từ năm 1999 trở đi, Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam tại Liên bang Nga đã chọn đêm Nguyên tiêu (Rằm tháng Giêng) hàng năm để tổ chức các đêm thơ và gặp mặt các nhà văn hóa Nga dưới sự tài trợ của các trung tâm thương mại danh tiếng. Hoạt động văn hóa đó liền mạch cho đến nay, trở thành nét đẹp truyền thống trong đời sống sinh hoạt văn hóa cộng đồng người Việt tại Nga, để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng bè bạn.

Từ năm 2003 trở lại đây, cùng với sự ra đời của Hội người Việt tại Liên bang Nga, Hội Văn học- Nghệ thuật đã cho xuất bản định kỳ tờ tạp chí văn chương mang tên Tao đàn và đặc biệt là trang báo điện tử Người bạn đường, với nội dung và chất lượng nghệ thuật được nâng lên rõ nét. 

Sẽ khiếm khuyết và thiếu hụt biết bao nếu trong kho tàng văn chương khổng lồ của Việt Nam không có sự hiện diện những sáng tác văn học - nghệ thuật do chính con em đất Việt đã và đang lao động, học tập, làm ăn nơi xa xứ sáng tạo ra! Tiếp nối sự liền mạch của dòng văn chương nơi đất khách quê người trên tiến trình lịch sử văn chương nước nhà, hàng nghìn trang văn, trang thơ của người Việt tại Liên bang Nga vào những năm cuối thế kỷ XX - đầu thế kỷ XXI, dẫu còn khiêm tốn nhưng cũng đủ bút lực để lộ ra một diện mạo văn chương hấp dẫn và đáng quý, đóng góp cho gia tài văn chương nước nhà những tác phẩm có giá trị.