(VH-NN) – Khóa luận KHẢO SÁT HIỆN TƯỢNG LIÊN VĂN BẢN TRONG TẬP TRUYỆN LỜI TIÊN TRI CỦA GIỌT SƯƠNG CỦA NHẬT CHIÊU của SV Trần Phương Linh (SV chuyên ngành Văn học hệ Cử nhân tài năng khóa 2009-2013, Khoa Văn học và Ngôn ngữ, Trường ĐH KHXH&NV TP.HCM) do PGS.TS Nguyễn Thị Thanh Xuân hướng dẫn, đã được bảo vệ tại Trường ĐH KHXH và Nhân văn tháng 6 năm 2013 vừa qua. Khóa luận được Hội đồng đánh giá loại giỏi với số điểm tuyệt đối (10 điểm) . VH-NN xin giới thiệu Chương 1 và Mục lục của khóa luận.
SV Trần Phượng Linh (người đứng thứ ba từ bên phải)
1. 1. Diễn trình của ý thức liên văn bản
Khởi đi từ hoàn cảnh hậu hiện đại, ý niệm về hiện tượng liên văn bản đã manh nha xuất hiện và ngày càng được khẳng định trong tiến trình văn học thế giới. Liên văn bản (intertextuality), cùng với phi tâm hóa (decentralization) là hai từ khóa cốt yếu của khuynh hướng giải cấu trúc (deconstruction), thuộc dòng chảy mạnh mẽ trong trào lưu hậu hiện đại vào khoảng sau thế kỷ XX.
Có thể thấy, liên văn bản là phát hiện quan trọng trong tư duy văn học thế kỷ XX. Nó gần như là một trong các cánh cửa mở ra bước ngoặt diễn giải lớn của thời đại, khi kiến tạo nên những nhận thức hoàn toàn mới mẻ về việc tồn tại và vận động của bản chất sự sống và sự thực hành ngôn ngữ. Thực chất, “ý thức liên văn bản”, “tính liên văn bản” đã tồn tại âm thầm trong đời sống văn học xưa nay, trước khi được hệ thống hóa khái niệm. Nói cách khác, liên văn bản như một ý thức sáng tạo (sáng tạo nghệ thuật và sáng tạo đời sống của con người) đã sẵn có như một thứ mã sinh tồn được cài đặt trong tâm thức nhân loại. Chủ thể người, theo một số quan niệm của triết học hậu hiện đại, từ bản chất đã được sinh ra giữa những vấn đề: luôn chịu sự dẫn dụ, chi phối của bản năng liên đới; luôn tư duy trong trường ngôn ngữ và luôn phóng mình về phía trước (tương lai) bằng quá trình tự sáng tạo bản ngã. Điều này phần nào lý giải rằng năng lượng liên văn bản vốn là thực hữu phổ biến khi con người sáng tác nghệ thuật và hình thành cái tôi, cũng như khi xây dựng thế giới quan xung quanh. Chẳng hạn, nếu khảo sát chiều dài và độ rộng của nền văn học nhân loại từ Đông sang Tây tất yếu sẽ bộc lộ các dấu vết liên văn bản. Chẳng tác phẩm nào mà không có dáng dấp gì từ bóng hình xa xưa của thần thoại, huyền ngôn, truyền thuyết, cổ tích, của văn học dân gian nói chung và những ý tưởng lớn của văn học thành văn sau này để lại. Đi sâu hơn nữa, vì luôn thức nhận trong trường ngôn ngữ, tư duy bằng mã ngôn ngữ và liên đới lẫn nhau xuyên không-thời gian để kiến trúc nên hệ thống bản ngã cá nhân, cho nên, chỉ một ý niệm, một đoạn văn, một tưởng tượng được tạo hình và nghĩ/viết ra cũng âm vang tiếng vọng của hàng lớp ngữ-nghĩa-tư-tưởng song trùng, tương liên và bổ sung cho nhau để tạo thành một hiện tượng hoàn chỉnh. Như vậy, ý thức liên văn bản luôn sẵn có trong quá trình sáng tạo nói chung, hành trình sáng tác nói riêng của nhân loại, và hiển lộ vô số dấu vết phức hợp, chằng chịt. Điều này sẽ được diễn giải cụ thể ở phần sau của công trình, bằng sự đúc kết các quan niệm học thuật của những nhà nghiên cứu chuyên nghiệp. Tuy có bề dày tồn tại, đó vẫn là một hiện tượng chưa được ý thức, cho đến khi có sự soi chiếu bằng hệ thống khái niệm.
Khởi đi bằng quan niệm “không có cái bên ngoài văn bản” của Jacques Derrida, với ý tưởng rằng, toàn bộ thế giới là một văn bản lớn được cấu thành bởi những mạng lưới văn bản bằng chịt, đan dệt, xuyên thấm vào nhau, như thế, những cột mốc đầu tiên trong quá trình hình thành thuật ngữ đã được xác lập. Cụ thể hơn, lý thuyết của Derrida xác định rõ, toàn bộ đời sống là chuỗi quan hệ biểu nghĩa trong kết cấu của những cách vận dụng ngôn ngữ, biểu tượng và diễn ngôn phức hợp.
Thuật ngữ “liên văn bản” đã lần đầu tiên được đề cập trong công trình Từ, đối thoại và tiểu thuyết (1967) của Julia Kristeva. Tại đây, J.Kristeva đã đi vào phân tích tư tưởng của nhà nghiên cứu Mikhail Bakhtin, người vận dụng và phát triển một cách mới mẻ lý thuyết ngôn ngữ của Ferdinand de Saussure trong việc tìm hiểu văn học. Theo đó, cùng với sự phát hiện bản chất đối thoại của ngôn ngữ, Bakhtin đã đề xuất nên một hướng nhìn nhận phổ quát về việc thực hành ngôn từ, cụ thể là cả trong văn học. J.Kristeva ghi nhận điều này, đi vào xem xét nó và định danh nên một bản chất của văn bản, vốn là kết quả của hành động tư duy ngôn ngữ, đó là tính liên văn bản.
Theo Bakhtin, không ngôn ngữ nào lại không gắn liền với một quan niệm, một ngữ cảnh và một hiện tượng nhất định. Như vậy, ngôn ngữ là thứ luôn luân chuyển, vận động ở bên trong và bên ngoài sự sống. Khác với các nghiên cứu của Saussure chú ý vào các quy ước và quy luật trừu tượng của cái gọi là ngôn ngữ nói chung, tạo nên chiều nghiên cứu đồng đại về ngôn ngữ, Bakhtin đi vào các quan hệ có tính lịch đại, mà theo ông, luôn chi phối dòng chảy ngôn ngữ xuyên suốt. Trọng tâm trong hệ thống Saussure là khái niệm cái biểu đại (signifier), cái được biểu đạt (signified) và quan hệ giữa chúng quyết định sự vận hành ngôn ngữ, với bản chất là tính khác biệt. Trong khi đó, Bakhtin nhìn nhận rằng, quan hệ ấy không chỉ một chiều, quy chiếu lẫn nhau, mà tồn tại vô cùng đa dạng phức tạp dưới sự giao thoa không biên giới giữa các ý niệm, khuynh hướng, niềm tin vốn đã, đang và sẽ tồn tại. Do vậy, đặc trưng của ngôn ngữ, chính là tính đối thoại, khi ý nghĩa của nó tùy thuộc vào những diễn ngôn đã có trước và phương thức tiếp nhận, diễn giải cách nói ấy sau đó. Chính sự phát hiện tính đối thoại đa thanh trong ngôn ngữ đã mở ra hướng nghiên cứu về ý thức liên văn bản trong văn học và những khía cạnh khác nhau của đời sống.
Hai năm sau tiểu luận của J.Kristeva, Roland Barthes, trong bài viết Cái chết của tác giả, đã khai triển khái niệm liên văn bản một cách hệ thống và đầy đặn hơn. Theo đó, ông quan niệm, “mọi văn bản đều là liên văn bản đối với một văn bản khác, nhưng không nên hiểu tính liên văn bản này theo kiểu là văn bản có một nguồn gốc nào đó; mọi sự tìm kiếm “cội nguồn” và “ảnh hưởng” là phù hợp với huyền thoại về quan hệ huyết thống của tác phẩm, văn bản thì lại được tạo nên từ những trích đoạn vô danh, không nắm bắt được nhưng đồng thời lại đã từng được đọc – những trích đoạn không để trong ngoặc kép” [109]. Văn bản, theo R.Barthes, không phải là một tổ hợp ngôn ngữ tự trị, cố định, mà ngược lại, là không gian đa nguyên chứa đựng vô số các văn bản đến từ vô số các hiểu biết, niềm tin, văn hóa khác nhau. Tất cả chúng hòa trộn vào trong nhau, gối chồng ý tưởng vào nhau, và không có một văn bản nào là hoàn toàn độc sáng hay là cội nguồn gốc. Ý nghĩa của văn bản, không chỉ có từ chính nó, mà còn nằm ở khoảng giao thoa giữa các văn bản xung quanh.
Tiếp đến, khái niệm liên văn bản, được đi vào thực tiễn nghiên cứu trong lý thuyết của các nhà hậu cấu trúc luận (post-structuralist) của Pháp như Jacques Derrida, Jacques Lacan, Michel Foucault, Jean-Francois Lyotard, Gilles Deleuze, Félix Guattari, v.v, cũng như được các nhà giải cấu trúc luận (deconstructivist) của Mỹ như Paul de Man, Harold Bloom, Geoffrey Hartman, Joseph Hillis Miller, v.v, sử dụng phổ biến. Chẳng hạn, M.Foucault, quan niệm “biên giới của một cuốn sách không bao giờ thực rõ ràng: vượt ra ngoài nhan đề, dòng chữ đầu tiên và dấu chấm cuối cùng, vượt ra ngoài cấu trúc nội tại và hình thức mang tính tự trị của nó, nó bị bắt gặp quả tang là đang hòa lẫn vào một hệ thống quy chiếu đến các cuốn sách khác, các văn bản khác, các câu văn khác: nó chỉ là cái gút trong một mạng lưới lớn…” [105]. Trong khi đó, M.Riffattere đặc biệt quan tâm đến quá trình tiếp nhận của người đọc đối với tác phẩm thơ. Ông vận dụng lý thuyết liên văn bản trong việc phân tích thơ ca và độc giả sẽ hiểu được thơ ca thông qua một mạng lưới liên văn bản được xây dựng trong quá trình giáo dục và quá trình đọc ngôn ngữ. Còn H.Bloom, lại tìm hiểu khái niệm này trong quá trình nghiên cứu tu từ học và phân tâm học. Theo ông, “bất cứ bài thơ nào cũng là liên-thi (inter-poem) và bất cứ việc đọc thơ nào cũng là liên-độc (inter-reading)” [105]. Ngoài ra, G.Genette, đã mở rộng khái niệm liên văn bản thành xuyên văn bản (transtextuality) với các khái niệm nhỏ đính kèm: liên văn bản, bàng văn bản (paratextuality), siêu văn bản (metatextuality), cực đại văn bản (hypertextuality) và kiến trúc văn bản (architextuality).
1.2. Vấn đề liên văn bản
1.2.1. Những khái niệm
Trước hết, cần làm rõ khái niệm chủ chốt của vấn đề nghiên cứu, đó là liên văn bản. Theo Oxford Dictionary Terms, liên văn bản là “thuật ngữ do Julia Kristeva đặt ra để chỉ những mối quan hệ khác nhau có thể có của một văn bản cho trước với những văn bản khác. Những quan hệ có tính chất liên văn bản này bao gồm sự nghịch đảo (anagram), sự ám chỉ (allusion), sự phỏng thuật (adaptation), sự dịch thuật (translation), sự biếm phỏng (parody), sự cắt dán (pastiche), sự mô phỏng (imitation) và những kiểu biến đổi khác. Trong lý thuyết văn học của chủ nghĩa cấu trúc và chủ nghĩa hậu cấu trúc, các văn bản được nhìn ở góc độ quy chiếu đến các văn bản khác (hay với bản thân chúng xét như là văn bản) hơn là với một thực tại bên ngoài. Thuật ngữ liên văn bản được dùng tùy từng trường hợp cho: một văn bản sử dụng các văn bản khác, một văn bản được sử dụng bởi một văn bản khác, và cho mối quan hệ giữa hai văn bản này” [123].
Với nội hàm khái niệm trên, J.Kristeva là người đóng vai trò tiên phong trong việc xây dựng hệ thống ý niệm và lý giải những phạm trù liên quan. Bà quy chiếu văn bản vào một biểu đồ gồm hai trục: trục ngang (horizontal axis), biểu đạt sự liên kết giữa tác giả và độc giả; trục dọc (vertical axis), thể hiện mối tương liên giữa văn bản này với các văn bản khác. Theo đó, khi quy chiếu đồng thời hai trục lên một văn bản nhất định, người đọc sẽ phát hiện một quy luật tất yếu, đó là: “mọi văn bản ngay từ khi bắt đầu đã chịu ảnh hưởng và nằm trong phạm vi tác động của những giải trình ngôn ngữ khác nhau, mà mỗi lần giải trình ngôn ngữ như thế, luôn luôn chịu sự chi phối bởi một vũ trụ gồm nhiều văn bản khác” [91]. Không văn bản nào thực sự độc lập, mà luôn nằm trong vùng ảnh hưởng của các văn bản văn hóa (cultural text), với các ý thức hệ, niềm tin và khái niệm tan loãng vào nhau. Văn bản nào, cũng là hoặc nằm trong giao điểm với những đường dây văn bản đã được đọc. Từ đấy, hình thành khái niệm giao điểm (intersection), phân biệt với điểm (point), ở chỗ, giao điểm thì không cố định, luôn vận động và di chuyển xung quanh những trục hồi ứng khác nhau theo từng biến đổi xung quanh. Giao điểm đó, là những gút thắt kết nối đường dây văn bản, là văn bản trong sự tái cấu trúc, tái sáng tạo các mảnh vụn diễn ngôn, khuôn mẫu nhịp điệu và quy ước nghệ thuật có thể hữu danh hoặc hoàn toàn vô danh trong dòng chảy thời gian.
Ngoài ra, cần phải kể đến khái niệm mosaics of citations của Roland Barthes, được chuyển ngữ tương đối là “bức tranh khảm kết đính các trích dẫn”. Đây là một trong số các hình dung chủ chốt của R.Barthes về văn bản: “bất cứ văn bản nào cũng được tạo nên như một bức tranh khảm chứa đựng cả một thiên hà các trích dẫn, bất cứ văn bản nào cũng mang dấu vết của sự hấp thụ và chuyển thể từ các văn bản khác” [103].
Bên cạnh đó, J.Kristeva còn nhắc đến tính năng sản (productivity) của văn bản như một đặc trưng cốt yếu. Văn bản không phải là một vũ trụ ngôn ngữ đứng yên, hoàn tất, mà luôn vận động không ngừng trong việc chuyển tiếp, va chạm giữa các giao điểm, luôn bổ sung những mảnh vụn ngữ nghĩa mới, những cách thông diễn mới, tức là luôn sản xuất những năng lượng mới, cả cho ý niệm của nó và cho lối đọc.
Một khái niệm phổ biến khác trong nghiên cứu liên văn bản là cái ở giữa (the between-ness). Trong văn bản luôn có một khoảng không ở giữa, luôn trống trải và đòi hỏi sự bổ sung về ý tưởng liên tục từ trường liên tưởng rộng lớn của mạng lưới văn bản xung quanh. Cũng như thế, ý nghĩa thực sự của văn bản, là đa diện, đa nguyên và không bao giờ chỉ nằm gọn trong hiện thể của nó, mà nằm giữa tại nơi giao cắt của các đầu mối văn bản với nhau.
1.2.2. Tinh thần
Liên văn bản là một trong những khái niệm có nội hàm và ngoại diên linh hoạt nhất trong hệ thống lý thuyết văn học, và việc xác lập yếu tính của nó tùy thuộc vào phương diện nghiên cứu mong muốn và lập trường triết học của người tiếp cận.
1.2.2.1. Liên văn bản như một hình ảnh thế giới
Quay lại với quan niệm của J.Derrida: không có cái “bên ngoài văn bản”, tức là, mọi hiện tượng trong đời sống đều là những văn bản nhỏ kết cấu nên toàn bộ thế giới như một văn bản rộng lớn. Gọi là văn bản, bởi vì, không thể có một nhãn quan hay diễn giải chung cuộc, cố định khi phóng chiếu lên chân diện thế giới. Sự nhận thức về vạn vật trong đời sống là tùy thuộc vào diễn ngôn văn hóa, tư thế triết học và mục đích luận mà chủ thể tựa vào. Như vậy, diện mạo thế giới luôn là một quá trình dang dở, đang tự hoàn thiện mình nhưng vĩnh viễn không thể hoàn tác bằng hàng loạt sự bổ sung vô hạn từ phía người tư duy, người trải nghiệm. Hơn nữa, bản thân nhân loại, như đã đề cập, là giống loài tồn tại trong trường ngôn ngữ, nhận thức bằng quy ước khái niệm, do đó, thế giới, nói cho cùng, luôn là một tập hợp các kí hiệu đa nghĩa.
Như thế, đặc trưng văn bản và tính kí hiệu của cấu trúc ý niệm về thế giới, khi liên kết với nhau sẽ cấu tạo nên yếu tính liên văn bản, chi phối hoàn toàn sự vận hành đời sống. Nói rõ hơn, một mạng lưới các kí hiệu, mẫu gốc, các diễn ngôn văn hóa, quy ước ngữ nghĩa đã viết nên những những văn bản riêng biệt, để rồi chúng va chạm, vỡ vụn, tan loãng trong nhau, chồng xếp lên nhau tạo thành một tổng thể chung của hình ảnh thế giới. Có thể hình dung thế giới như một thư viện vĩ đại chứa đựng vô số quyển sách, mỗi quyển sách là một văn bản, mỗi văn bản lại tựa trên các chữ cái, các quy tắc hành ngôn, các diễn ngôn văn hóa, chính trị, xã hội, cứ thế, mọi thứ tạo nên một vòng xoắn ốc đan bện vào nhau, và tất cả, vừa là đa thể, vừa là nhất thể.
Liên văn bản, không gì khác, là liên ngôn ngữ, liên bản ngã, liên đới ý thức. Tất cả trong số đó đều vừa là bản năng, vừa là dạng thức tồn tại và phát triển của con người, khi mà, đa phần các kinh nghiệm sống làm nền tảng cho cuộc đời nhân loại, đều là kết quả của sự truyền thụ, giáo dục, quan sát, nhận thức từ việc học hỏi và mô phỏng cộng đồng xung quanh.
Hơn nữa, theo nhãn quan của chủ nghĩa hậu hiện đại, thì tinh thần liên văn bản còn lan tỏa sâu rộng trong mọi ngóc ngách của việc thực hành nghệ thuật và thậm chí mọi lĩnh vực thực hành diễn ngôn khác: tôn giáo, sử học, xã hội học, tâm lý học, chính trị học, v.v. Điều này có thể lý giải bằng sự gắn kết chặt chẽ giữa những biểu tượng, kí hiệu, những sự trích dẫn, viết lại, so sánh, giễu nhại, thông dịch lẫn nhau, v.v, trong trường ngôn ngữ vô tận – chất liệu cấu tạo nên những văn bản nghệ thuật và tri thức đó.
Cái nhìn liên văn bản tạo nên một diện mạo thế giới vô sai biệt với trùng trùng lớp lớp những tương liên, gắn kết chặt chẽ, những ý nghĩa bung nở sản sinh liên hồi các văn bản mới. Trong đó, mọi phương diện nhận thức, như những ô màu của khối vuông rubic, đều thông qua nhau để nhận diện chính mình, và trong sự phối kết đa chiều với nhau lại tạo nên những diễn giải mới mẻ.
1.2.2.2. Liên văn bản như một yếu tính của văn bản văn học
“Bất kỳ văn bản nào cũng là liên văn bản” (R.Barthes). Đúc kết của R.Barthes, phần nào, đã ghi nhận tính chất liên văn bản như một đặc trưng phổ quát của mọi văn bản văn học. Mọi văn bản đều có tính liên văn bản, đều có những dấu vết của văn bản này và trở thành chất liệu cho văn bản khác. Theo đó, trong quan hệ giữa một số văn bản nhất định với nhau, khái niệm liên văn bản có thể dùng để chỉ các văn bản gốc, rồi cả các văn bản được sinh ra, và mối tương liên giữa hai loại yếu tố ấy.
Như vậy, vấn đề đặt ra là, sự tồn tại của một văn bản luôn lệ thuộc vào những yếu tố khác bên ngoài bản thể nó, những mảnh vụn nhận thức trong bức tranh khảm đa sắc của nhận thức, trí tuệ và cảm thụ, những dấu vết đã được đọc, được ghi nhận và vận dụng xuyên không gian, thời gian. Về vấn đề này, Terry Eagleton kết luận: “Một văn bản nổi tiếng thường gắn liền với một lịch sử của những hành động đọc. Vì vậy, mọi công trình văn học đều là sản phẩm của sự viết lại, ngay cả khi không ý thức, các văn bản ấy cũng được viết lại bởi những nền văn hóa của các xã hội đã đọc chúng” [103]. Cụ thể hơn, trong nội hàm một văn bản luôn chứa đựng một tiến trình lịch sử, một câu chuyện của sự hình thành nên chính nó. Điều đặc biệt là, câu chuyện khai sinh ấy, không chỉ phụ thuộc vào chủ thể viết nên nó, mà đong đầy tiếng vọng của những chủ thể ẩn tàng, hữu danh hoặc vô danh, đã xuyên thấm vào tâm lý sáng tạo của tác giả, đã cô đọng trong vỉa tầng ngôn ngữ, khái niệm được sử dụng, đã bồi đắp cho bất kỳ văn cảnh nào mà nó được hướng tới, được đọc ra.
Về tính chất này, M.Foucault ghi nhận: “Cuốn sách chỉ là một điểm nối kết nhỏ bé trong một mạng lưới vô cùng rộng lớn…Cuốn sách không phải là một vật thể độc lập mà người ta có cầm nắm một cách tách biệt trên tay mình, tính chỉnh thể thống nhất của nó rất mong manh, dễ thay đổi và hết sức tương đối” [103]. Quả thật, cùng với sự ý thức hiện tượng liên văn bản, thì quan niệm về văn bản cũng có những biến đổi sâu sắc. Văn bản, không còn được xem như một chỉnh thể hoàn thiện, với ý nghĩa do người viết toàn quyền định đoạt, mà trở thành một quá trình luôn dang dở, luôn đòi hỏi sự bổ sung, trong đó ngữ nghĩa vận động không ngừng nghỉ mà thực chất còn vượt ngoài vòng đoán định tương đối của tác giả. Sự bổ sung ấy, là việc liên đới của các trường ngữ nghĩa do người tiếp nhận lập nên, với mạng lưới thông diễn rộng lớn của mình.
Do thế, trong nội hàm của một văn bản nhất định luôn chất chứa hàng loạt các văn bản ngầm (sub-texts) thường trực tra vấn, xoáy vặn, va chạm và tái sinh lẫn nhau. Hành động tạo lập văn bản, không gì khác, là tham gia vào trò chơi ngôn ngữ, trò chơi “viết lại” một cách sáng tạo.
1.2.2.3. Liên văn bản như một phương pháp
Ngoài những phạm vi rộng về khái niệm, liên văn bản còn được hiểu phổ biến dưới ngữ nghĩa hẹp hơn, đó là một loại phương pháp viết và đọc, nói cách khác, là sáng tạo và phê bình.
Thực chất, sáng tác dưới ý thức liên văn bản, như đã đề cập, vốn tồn tại từ xa xưa và để lại dấu vết ít nhiều lên diện mạo của mọi tác phẩm văn học. Đối với trường hợp này, sự phát hiện những dấu vết của ý niệm, những hòa điệu của các diễn ngôn, trích dẫn, các tổ hợp kí hiệu hiển lộ lên hàng loạt các tác phẩm là minh chứng xác đáng cho tính lâu dài của nó. Tuy nhiên, đó là một sự tự phát về ý thức, nói rõ hơn, là người viết, từ lâu, đã vô thức sử dụng bản năng liên tưởng, nối kết, thực hành ngôn ngữ trong mình, đã luôn tư duy trong tính chất liên văn bản của chính văn bản, cho nên hiện tượng này vốn là mạch ngầm chảy xuyên suốt dưới các vỉa tầng ngôn ngữ văn chương.
Cho đến khi định danh khái niệm, thì việc sáng tác dưới một dạng phương pháp mang tên “liên văn bản” mới được hệ thống rõ ràng. Tại đây, ý thức về tính giao điểm, tính mạng lưới, tính nhập nhòa của các mặt phẳng văn bản cùng hiệu ứng nhận thức khi vận dụng các đặc trưng đó đã bồi đắp nên một lối viết thực sự chạm đến phong cách liên văn bản đặc trưng.
Theo đó, một số hình thức thực hành kĩ thuật liên văn bản bao gồm: phóng tác/chuyển thể (adaptation); dịch thuật (translation); mô phỏng (imitation); điển cố, điển tích; giễu nhại (parody); nhại, cắt dán (pastiche, collage); nghịch đảo (anagram); ám chỉ (allusion); xoáy vặn (twisting). Có thể thấy, lối viết liên văn bản chứa đựng trong nó đậm đặc tinh thần sáng tác hậu hiện đại. Ở đây, hai yếu tố chính yếu trong số các kĩ thuật trên: giễu nhại (parody) và cắt dán (collage), vốn là sự hòa điệu giữa tinh thần tự phản tỉnh, luôn tra vấn và khí chất trào tiếu, phỏng nhại, được hiện diện phổ biến nhất trong sắc thái tư tưởng và phương thức sáng tạo của các tác phẩm liên văn bản đương đại.
Tinh thần liên văn bản kéo theo hiện tượng xóa nhòa mọi biên giới của các phạm trù văn học, từ văn bản này đến văn bản khác, thể loại này đến thể loại khác, và phân tách hoàn toàn cả cấu trúc của tác phẩm. Từ đấy, văn chương nói chung, văn học nói riêng, đều cần được nhìn nhận như một hiện thể phi trung tâm, với sự đa trị và đa diện trên mọi khía cạnh thông diễn. Lối viết liên văn bản, nói chung, là sự giao thoa giữa hai khuynh hướng tự phát và tự giác trên, trong trạng thái mờ nhòa của mọi ranh giới liên quan.
Mặt khác, liên văn bản còn là ý tưởng về một trạng thái đọc và một phương pháp đọc. Theo quan niệm này, độc giả, trong quá trình tiếp cận với văn bản, luôn hữu thức và vô thức chịu sự chi phối sâu xa của mạng lưới liên văn bản. Nói cách khác, khi dấn thân vào trạng thái tiếp nhận, diễn giải, độc giả cũng đang đồng thời tuân theo quy luật liên văn bản trong mọi tác phẩm. Khía cạnh này cũng bao gồm hai phương diện tự phát và tự giác. Trước hết, ý thức liên văn bản vĩnh viễn là bản chất của sự đọc. Khi muốn tham gia vào quá trình tìm hiểu văn bản, độc giả, không gì hơn, là phải trang bị cho mình mã ngôn ngữ và vốn từ vựng. Như một điều kiện cần của trò chơi, người chơi cần có bảng kí hiệu để hiểu luật, và hiểu nội dung bước đầu mà trò chơi hướng tới. Do vậy, trong mã ngôn từ đó đã bao hàm một lượng tri thức, một không gian văn hóa, một phông nền hiểu biết và các quy ước thông diễn nhất định, và người đọc, luôn tư duy trong trường liên tưởng phức hợp và phong phú đó. Khi các chìa khóa văn hóa ấy tiếp cận với hệ thống biểu tượng đa thanh của tác phẩm, quá trình đối thoại ngầm tất yếu sẽ diễn ra. Độc giả, trong tâm lý tiếp nhận, sẽ hình thành hàng loạt các lựa chọn ngữ nghĩa để ướm vào kí hiệu trong văn bản, để từ các nhận thức sẵn có mà nhận diện và tạo hình nên dáng vóc của tác phẩm theo đặc trưng nhận thức của bản thân mình.
Bên cạnh đó, liên văn bản còn là một phương pháp đọc phổ biến trong thời kỳ hậu hiện đại, một khi đã được ý thức sâu sắc. Người đọc, với tinh thần bổ sung, luôn tự biết đặt mình trong vai trò chủ thể đồng sáng tạo vào tiến trình dang dở của tác phẩm, để bổ sung không ngừng nghỉ văn cảnh, nền tảng, diễn ngôn, ý nghĩa vào khoảng trống của các văn bản và giữa các văn bản. Đấy là lối đọc mở của tinh thần khai phá. Tuy nhiên, sự khai phá này không phải là cuộc dấn thân vào thế giới tự trị của tác phẩm để tìm kiếm toàn vẹn những hàm nghĩa mà tác giả cài đặt, mà là sự tham gia vào những nhân tố cả bên trong và bên ngoài tác phẩm, để xem xét năng lượng tạo nghĩa và tự xâu chuỗi tiến trình tạo nghĩa dồi dào của văn bản. Đọc, như vậy, có thể xem là một hiện tượng lấp đầy khoảng trống, khi nó liên tục sản sinh ra những diễn giải, những diện mạo, những chân tướng mới, nói cách khác, là những văn bản mới từ chính một tác phẩm cố định.
Ở một cấp độ hẹp hơn, thì liên văn bản còn là phương pháp nghiên cứu phổ biến đối với các nhà phê bình hậu hiện đại. Phê bình liên văn bản, là khuynh hướng kiếm tìm những tín hiệu liên đới, tương quan, ẩn chìm trong văn bản để xác lập một nền tảng tri thức và lịch sử tương đối, một văn cảnh, ngữ cảnh, một hoàn cảnh triết học và văn hóa xã hội nhất định, để từ đó mở ra vô số các cách thông diễn khác nhau. Đấy gần như là quá trình tham gia trò chơi “domino ngôn ngữ”. Tức là, một khi trạng thái liên tưởng, đối chứng, phản biện đã diễn ra trong tâm lý đọc văn bản, đã khơi được một mạch ngầm kí hiệu, thì cứ thế, những mạng lưới sẽ hình thành, đan kết chằng chịt với nhau và mọi yếu tố liên văn bản, cứ thế, va chạm liên tiếp lẫn nhau.
Theo Nguyễn Minh Quân, khuynh hướng phê bình liên văn bản trong hoàn cảnh hậu hiện đại có bốn giai đoạn: phân tích, kết hợp, tái tạo và diễn dịch [103]. Như vậy, cái đọc đối với nhà phê bình là việc tái sáng tạo dựa trên một nền tảng văn bản nghiên cứu và phông nền của các văn bản liên quan. Nhà phê bình, trong quá trình phân tích, cũng sẽ được chính luồng ngôn ngữ tự do, tự trị trong mạng lưới liên văn bản vừa được tái tạo kia viết lại những khám phá của mình.
Muốn vậy, người đọc nói chung, và người phê bình nói riêng, trong thời kỳ hậu hiện đại, ngoài bản năng liên đới ngôn ngữ vốn có, còn phải vận dụng sâu sắc phông văn hóa và khả năng liên tưởng rộng lớn, và không ngừng bồi đắp nền tảng hiểu biết đó cho chính bản thân.
1.2.3. Tính chất
1.2.3.1. Đặc trưng của người viết
Người viết, hay còn gọi là tác giả (author) vốn được xem là cha đẻ của văn bản văn học. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, “nhìn bề ngoài, tác giả là những người làm ra văn bản ngôn từ: bài thơ, bài văn, bài báo, tác phẩm văn học. Về thực chất, tác giả là người làm ra cái mới, người sáng tạo ra các giá trị văn học mới” [16;289]. Đây là cách định nghĩa phổ biến của văn học hiện đại. Nói cho cùng, tác giả vẫn luôn là chủ thể trực tiếp tạo tác nên hữu thể tác phẩm, như một tập hợp kí hiệu ngôn ngữ, và đó là quá trình sáng tạo riêng biệt. Tuy nhiên, dưới sự soi chiếu của nhãn quan hậu hiện đại, trong tâm thế liên văn bản thường trực, thì sự nhìn nhận về tác giả, hay người viết, cũng bao trùm những sắc thái mới. Theo R.Barthes, cũng có thể xem người viết như một kẻ truyền đạt (adresser) và người đọc là kẻ thụ nhận (receiver), vai trò của hai chủ thể trên là song song và không thể thay thế trong quá trình hình thành ý nghĩa văn bản (meaning of the text).
Như vậy, người viết, ở giai đoạn này, chỉ còn là một trong số các nhân tố tạo nghĩa của văn bản, chứ không còn giữ vị thế độc tôn, toàn quyền tự trị. Trong trạng thái mọi văn bản đều là sự viết lại, tái tạo lại những văn bản và ý niệm đã có, không có sự độc sáng, nguồn cội hay mới mẻ, một số nhà nghiên cứu còn đề xuất thay thế khái niệm tác giả bằng khái niệm người ghi (R.Barthes) hoặc người thủ thư (J.Faules, H.L.Borges) mà quyền hành sáng tạo nằm ở khả năng hòa trộn các lối viết khác nhau. Tác giả, được xem như nắm trong tay một vũ trụ vô tận của các văn bản, các quy ước ngữ nghĩa, các diễn ngôn văn hóa, các kí hiệu triết học, như người thủ thư của một thư viện lớn lao, và việc sáng tác chính là sự thực hành đan dệt từ các chất liệu đó.
Điều này gắn liền với thuyết “cái chết của tác giả” (the death of author), một trong những bước ngoặt tư tưởng quan trọng mà R.Barthes đã khai triển. Trong sự xâm lấn của trào lưu và nhận thức luận hậu hiện đại, tác giả đã hoàn toàn mất đi vai trò toàn trị của mình trong việc ấn định ý nghĩa cho văn bản. Điều này phản biện lại niềm tin rằng chỉ cần khai thác được hàm ý cụ thể của tác giả khi sáng tạo tác phẩm là việc phân tích sẽ hoàn thiện. Cụ thể hơn, chính văn bản được trao trả lại nội lực vận động. Bản thân nó tuân theo những quy luật tự trị và người viết cũng chỉ là một phần trong quá trình chuyển dịch ngữ nghĩa liên tục. Hơn nữa, chính sự giao cắt không ngừng giữa các ranh giới và mạng lưới văn bản đã khiến nảy sinh vô số những bóng dáng tư tưởng của hàng loạt các tác giả khác nhau trong một văn bản, tức là, không thực sự tồn tại một tác giả cố định, với một bản ngã và phong cách nguyên chất.
Bối cảnh đó làm nảy sinh quá trình từ bỏ định hướng tối cao của văn học vào tính độc sáng và tính mới mẻ, vì nói cho cùng, mỗi văn bản, có thể được xem như các palimpsest, tức là dạng thức cái mới viết chồng lên cái cũ. Các yếu tố gắn liền với chủ nghĩa cá nhân như tính khởi thủy (originaltity), tính sáng tạo (creativity), khả năng diễn đạt (expressibility), nguồn gốc tác giả (authorship) hay sự đạo văn (plagiarism) cũng dần bị mờ nhòe, trở thành những phạm trù nhập nhằng và không ngừng đan xen lấy nhau. Sự minh định những hiện tượng cụ thể giữa chúng đã bị chi phối sâu sắc bởi sự tan loãng và tổng hòa của hằng hà sa số các đính khảm kết dính lấy nhau chặt chẽ. Ở vị thế này, tác giả cũng đồng thời bộc lộ tính chức năng của mình đối với văn bản: là người xâu chuỗi, người kết nối, người viết lại.
Điều này gắn liền với quan niệm của John Lye trong công trình Lý thuyết văn chương đương đại, khi cho rằng, tác giả, trong quá trình viết, luôn chịu sự tác động của bốn loại văn cảnh. Đầu tiên, đó là văn cảnh thẩm mỹ, vốn là những văn cảnh nghệ thuật nói chung, với các phương tiện sáng tạo văn bản, truyền thống mỹ cảm và phong cách thời đại mà tác giả đã kế thừa hay lựa chọn. Tiếp theo là những điều kiện văn hóa và kinh tế xã hội của việc tạo lập và tiếp nhận văn bản đó. Thứ ba là các bối cảnh gắn với lịch sử cá nhân, sự diễn giải và ý nghĩa của nó đối với người viết như một cá nhân lẫn một chủ thể sáng tạo. Cuối cùng, cũng quan trọng nhất, là sự ảnh hưởng của những nền văn hóa phụ, giai cấp, chủng tộc, phái tính, khu vực, tạo nên một hệ thống thái độ, nhận thức, nhãn quan và biểu tượng riêng. Hơn nữa, bốn lại văn cảnh đó không vận hành tách biệt mà luôn đan xen nhau trong hành trình sống cũng như sáng tác của người viết, và không phải toàn bộ chúng đều được nhận thức tường minh, mà một số chỉ hiển lộ qua những dấu vết hàm ẩn, mơ hồ, đa nghĩa. Do đó, mọi ý tưởng ban đầu của nhà văn, khi lọc qua lớp màng chằng chịt của các văn cảnh và văn bản, khi thực sự bước vào tiến trình tạo nghĩa của nó, đều phần nào lệch hướng và được cung cấp những cấu trúc hoàn toàn mới lạ, tự do.
Theo R.Barthes: “chính ngôn ngữ là chủ thể hành ngôn, không phải tác giả; viết là một hành động mà tại đó chỉ có ngôn ngữ hoạt tác, “biểu diễn” và không còn có “tôi”…” [35;143]. Chính ngôn ngữ đã viết nên phong cách và diễn ngôn cho tác giả trong mỗi không gian văn bản nhất định. Thực hành ngôn ngữ là động thái tự viết lại các trường liên đới, tự để dòng chảy tự do của các quy ước, kí hiệu, văn cảnh vận hành chính tiến trình sáng tạo của mình.
Ý tưởng này được Claude Lévi-Strauss triển khai và mở rộng, với quan niệm cho rằng, viết là trò chơi ngôn ngữ và người viết là người chơi, người vừa tuân thủ, vừa tái sáng tạo luật trong ma trận các văn bản đã được đọc. Trên hành trình đó, ngôn ngữ đã vượt qua ý chí cá nhân của người viết để trở thành nhân tố tự tại, khi cái biểu đạt cũng trộn lẫn với cái được biểu đạt, không còn ranh giới nhị nguyên.
Cho nên, trong quá trình lựa chọn những kết hợp của trục biểu đạt, các ý tưởng ban đầu của tác giả không ngừng bị xoáy vặn, tra vấn, phóng chiếu và cứ thế bội sinh lên những ngữ nghĩa khó lường. Người viết không thể dự đoán hay kiểm soát trường liên tưởng tồn tại trong văn bản do chính mình xâu chuỗi, và như thế, người viết, đã được chính ngôn ngữ viết lại chủ ý sáng tạo.
1.2.3.2. Đặc trưng của người đọc
Người đọc, người tiếp nhận (reader, receiver) là một trong những nhân tố chủ đạo của quá trình diễn giải văn học. Người đọc, theo Từ điển thuật ngữ văn học, là “cá nhân thông qua hành vi đọc mà tham gia vào đời sống xã hội. Trong lý luận tiếp nhận, khái niệm người đọc có các nội dung sau: 1) Người đọc thực tế […] bao gồm người đọc thông thường và người đọc chuyên nghiệp; 2) Người đọc trong quan niệm […] được chia làm hai loại. Người đọc với tư cách là đối tượng của ý hướng và người đọc hàm ẩn” [16;220-221]. Những khái niệm này đã được làm rõ trong lý luận văn học hiện đại. Cho đến giai đoạn hậu hiện đại, vị thế người đọc càng được nâng cao, tâm lý đọc được đào sâu phân tích. Có thể nói, sự khám phá kĩ lượng đặc tính và việc phát hiện vai trò của độc giả đối với quá trình tạo nghĩa cho văn bản cũng là một trong những bước ngoặt quan trọng của lý thuyết liên văn bản.
Có thể thấy, trong bối cảnh “tác giả đã chết”, đã đánh mất sự định đoạt toàn quyền giữa văn bản và liên văn bản, thì chính độc giả là chủ thể tạo lập mạng lưới ấy tích cực hơn cả. Vì so với một cá nhân người viết với thế giới quan và trường kết hợp duy nhất, thì người đọc, với tập hợp rộng lớn của mình, đã đủ sức mạnh để mở ra và tạo dựng nên yếu tính liên văn bản của chính văn bản đó. Ý tưởng này đã được R.Barthes khai triển: “sự cáo chung vai trò chủ quyền của tác giả cũng là sự ra đời của người đọc và vận mệnh của một văn bản không phải tùy thuộc vào xuất xứ mà được xác định bởi đích đến của nó: người đọc” [35;148]. Độc giả, có thể nói, là người đã giải phóng năng lượng liên văn bản luôn tiềm tàng giữa những khoảng trống và dưới mỗi mạch ngầm của một tập hợp các chuỗi ngữ nghĩa kí hiệu.
Như vậy, người đọc đã được xác lập vai trò đồng đẳng và độc lập so với tác giả. Chủ thể ấy tiếp nhận thông điệp từ văn bản, nhưng đồng thời, cũng là một thành tố của thông điệp, và tác nhân tham gia trực tiếp vào quá trình tạo nghĩa cho văn bản. Trong khoảnh khắc tiếp cận của mình, người đọc không chỉ đồng sáng tạo nên văn bản, mà thực chất, còn tự do sáng tạo nên các diện mạo phong phú của văn bản, bằng phông văn hóa, nguồn nhận thức, điều kiện triết học, văn cảnh, nói cách khác, là các cách đọc mà đối tượng ấy bị chi phối, hoặc kế thừa, lựa chọn.
Đọc theo tinh thần liên văn bản, còn có thể xem như là một dạng thức viết lại văn bản, giải cấu trúc để rồi tái cấu trúc văn bản; hoặc ngược lại, sáng tạo dưới nhãn quan liên văn bản, chính là một sự đọc liên hồi, đọc không ngừng để thông qua mạng lưới liên hợp mà tra vấn ngay chính tác phẩm mình viết ra. Do đó, độc giả, với phạm vi đan xen văn cảnh rộng lớn của mình, là một không gian hội tụ những lối viết, chứa đựng vô số nguồn trích dẫn và trục liên tưởng vô hạn. Độc giả bộc lộ vai trò chủ động trong tiến trình vận hành ngữ nghĩa, đó là khả năng làm sống dậy những manh mối và khơi lộ các vết tích của những văn bản ẩn tàng.
Từ đó, một loại độc giả mới đã được khai sinh, đó là dạng người tháo gỡ (disentangled), thay cho kiểu người giải mã (deciphered) vốn phổ biến trong lý luận văn học trước đây. Chủ thể đó, sẽ bóc tách từng lớp cấu trúc văn bản thành từng đường dây nhỏ, rồi vặn xoáy, đối sánh chúng với những yếu tố nội ngoại và ngoại tại. Cái mà người đọc dấn thân xem xét, không phải là một kho tàng ngữ nghĩa toàn vẹn, mà chính là quá trình tạo lập từng lớp tầng bậc trong văn bản. Đấy là quá trình phiêu lưu và khám phá những lựa chọn và khuynh hướng kết hợp cho các khối vuông rubic đa sắc. Theo R.Barthes, đây là “một hành động thực sự cách mạng” [118]. Bản thân độc giả, cũng trở thành một hiện tượng phi lịch sử, phi tiểu sử, phi tâm lý. Đó chỉ là người đã thu tóm những con đường cấu tạo văn bản lại thành một không gian nhận thức tổng hợp.
Như thế, cái mà độc giả tìm kiếm, là tập hợp các kí hiệu, quy ước, diễn ngôn được đan cài, hòa tan vào văn bản, chứ không phải là ý đồ nghệ thuật hay xúc cảm cá nhân mà người viết cài đặt. Thay cho độc giả của tác phẩm (work), đã hình thành loại độc giả của văn bản (text) trong ý thức liên văn bản sâu sắc.
Nhà phê bình, do đó, đóng vai trò là người tổ chức đối thoại, người khơi dòng, người diễn giải và đề nghị các gợi ý, các giả thuyết, người tự xác lập cho mình một cấu trúc liên văn bản riêng biệt về tác phẩm. Thông qua đó, nhà phê bình trở thành không gian dự phóng của trò chơi ngôn từ. Ở đấy, chủ thể vừa là thành tố tự do kiến trúc nên trò chơi, vừa được chính các quy ước của trò chơi viết lại bản ngã. Tóm lại, mỗi nhà phê bình chính là người mang khả năng sáng tạo nên một văn bản thẩm mỹ riêng biệt ngay trong quá trình diễn giải và nghiên cứu, tức là vận dụng phương pháp và kĩ thuật để phân rã và tái cấu trúc một đối tượng văn bản nhất định.
1.2.3.3. Quan niệm về văn bản
Có hai vấn đề chủ chốt trong khía cạnh này, đó là: mọi hiện tượng đều là văn bản, và mọi văn bản đều là liên văn bản. Như J.Kristeva đã nhận định, liên văn bản là “chỗ giao cắt giữa những mặt phẳng văn bản khác nhau” [109].
Trước tiên, với sự mờ nhòa của tính độc sáng, chủ quyền tác giả hay biên giới hình thức thực hành diễn ngôn mà theo đó, sự phân biệt giữa các yếu tố văn học và phi văn học cũng có trường hợp trở nên mập mờ. Mọi hiện tượng từ tác phẩm văn hóa, văn học, triết học, kinh tế, chính trị, xã hội, các trích đoạn, cách ngôn, mẩu quảng cáo, cho đến một cuộc đời, một quan niệm, một lối sống, một bản ngã, v.v, đều có thể được xem như một văn bản. Và chúng không ngừng tương tác lẫn nhau, phối kết nhau để sản sinh ra những hệ giá trị mới, những văn bản mới.
Như vậy, nội hàm văn bản luôn tồn tại trạng thái nhập nhằng giữa các ranh giới. Thứ nhất, đấy là ranh giới của các thể loại văn học và phi văn học, cũng như giữa các thể loại văn học với nhau. Như đã phân tích, mạng lưới liên văn bản tiến hành đánh đổ những thành trì tách biệt các hiện tượng trong đời sống, đưa chúng vào nhãn quan vô sai biệt. Hơn nữa, cảm thức liên thể loại trong sáng tạo văn học đã và đang chi phối mạnh mẽ lối viết hậu hiện đại. Sự xâm lấn giữa văn xuôi và thơ, giữa hình thức của truyện ngắn, truyện dài, giữa đặc tính của phong cách tự sự, miêu tả, biểu cảm, nghị luận, v.v, ngày càng phổ biến trong các thực hành ngôn ngữ văn chương đương đại. Việc trộn lẫn giữa các ý thức và kĩ thuật sáng tác khác nhau đã cấu tạo nên một văn bản đa cấu trúc. Thứ hai, nó còn bao hàm cả sự tan loãng những thành tố của các văn bản khác nhau. Đấy là mạng liên văn bản luôn chi phối cấu trúc nội tại và ngoại tại của mọi văn bản văn học. Thứ ba, ranh giới của các văn cảnh, ý thức cá nhân, vốn hiểu biết, hoàn cảnh lịch sử, kinh tế, xã hội, điểm tựa triết học, diễn ngôn văn hóa và các nhân tố phụ như: khu vực, phái tính, quy ước ngôn ngữ, v.v, đều bị mờ nhòe trong quá trình chúng tác động đồng thời, liên tục vào quá trình đọc và viết nên diện mạo văn bản. Thứ tư, ngay tại giao điểm của các đường dây ngôn ngữ đó, sự phân biệt giữa những bản ngã tác giả cũng hòa trộn phức hợp, và không tồn tại một tác giả cố định cho một văn bản nhất định, về bản chất. Hơn nữa, sự liên đới, giao cắt và đan xen giữa những ranh giới không chỉ dừng lại ở một số phạm trù nhất định, giới hạn của nó không ngừng được mở rộng sang cả định mức về không – thời gian, về sự minh định các khái niệm: người viết/sự viết, người đọc/sự đọc, ý nghĩa của văn bản, v.v.
Mặt khác, các nhà nghiên cứu cũng ghi nhận một đặc trưng khác của văn bản đó là tính không hoàn tất, tính năng sản. Điều này gắn liền với quan niệm do R.Barthes đề xuất: sự phân biệt giữa tác phẩm (work) và văn bản (text). Tác phẩm là cái cụ thể, hoàn tất và chiếm một không gian xác định trong hệ thống sách vở, trong khi đó, văn bản là một quá trình luôn vận hành theo các quy luật tự trị, là một lĩnh vực mang tính phương pháp luận. Tác phẩm bao hàm những cái biểu đạt, còn văn bản, là tập hợp những cái được biểu đạt. Những cái được biểu đạt ấy liên tiếp va chạm lẫn nhau. Để rồi, văn bản chỉ được kinh nghiệm trong tiến trình xô đẩy, tương liên giữa mọi cái được biểu đạt, cả cái có mặt và cái vắng mặt – nói cách khác, là một tiến trình sản xuất ngữ nghĩa. Theo đó, mọi văn bản đều bất định về bản thể, đều trong quá trình vận động tạo nghĩa liên tục. Văn bản luôn dang dở, luôn phụ thuộc những yếu tố bên trong và bên ngoài, luôn tồn tại các khoảng không cần được bổ sung giá trị bằng phản ứng của việc các văn bản hòa trộn và lúc ý thức liên văn bản vận hành trong người viết lẫn người đọc.
Dưới niềm tin này, văn bản, tự nó, còn bộc lộ tính giải cấu trúc, hay chính là tính phi trung tâm sâu sắc. Theo Edward Said, người khai triển mở rộng quan niệm trên của R.Barthes, thì văn bản bao giờ cũng có gì đó quá mức (exorbitant), nó có khả năng biểu đạt những hiện thức vượt qua chính bản thân nó, nó vừa ở ngoài vừa ở trong hữu thể, vì nó là thứ tọa lạc tại điểm giữa của các văn bản khác. Văn bản, như thế, hoàn toàn là thứ phi trung tâm.
Với năng lượng tương liên mạnh mẽ như vậy, tất yếu văn bản, cũng như ngôn ngữ, đều có tính đối thoại. Nội hàm một văn bản chứa trong nó vô số các tiếng nói, bản ngã, văn cảnh và hồi quang của hệ thống diễn ngôn, nói cách khác, là những ý niệm đan xen, những mạnh vụn ngôn ngữ xuyên không-thời gian. Những thanh âm đó không ngừng đối thoại, tra vấn, biếm giễu, xoáy vặn lẫn nhau. Tuy nhiên, mặc dù là nền tảng để tư duy về khái niệm, nhưng cần phân biệt giữa tính đối thoại trong ý thức của Bakhtin với trong ý thức liên văn bản. Đối với Bakhtin, đối thoại luôn có tính tư tưởng, nó là những tác động giữa các giá trị của bối cảnh xã hội và ý thức cá nhân. Trong khi đó, đối thoại theo tinh thần liên văn bản là việc tổng hợp và biến cải các mã ngôn ngữ khi chuyển đổi giữa các hệ thống biểu tượng khác nhau, các trường văn bản khác nhau. Như vậy, đối thoại của Bakhtin có tính xã hội, còn của liên văn bản có tính kí hiệu.
Cuối cùng, về vấn đề ý nghĩa của văn bản, phương diện này bộc lộ tính đa tầng rõ rệt. Văn bản này được tạo sinh từ ngữ cảnh của các văn bản kia và đồng thời cũng trở thành ngữ cảnh cho các văn bản khác làm cơ sở kiến trúc hay diễn dịch. Văn bản hậu hiện đại đã vượt ra mọi định chế và quan niệm trước đây về văn bản. Trong đó, cùng với tính đa tầng, là bản chất đa trị, đa nguyên và đa diện được hình thành xuyên suốt trong quá trình liên kết và giải liên kết không ngừng nghỉ của người truyền đạt và người tiếp nhận. Hơn nữa, do là một tiến trình, một sinh thể dang dở, cho nên, văn bản luôn vận động, luôn bất ổn về nghĩa, luôn phụ thuộc vào những nhân tố nội sinh và ngoại sinh. Tiềm năng về nghĩa của văn bản, vì vậy, luôn phát tán khắp mạng lưới liên ngôn ngữ, luôn di chuyển phức hợp xung quanh khoảng trống, bên dưới mạch ngầm và tràn phủ trong không gian của các kết nối văn bản khác. Có thể nói, hệ thống kí hiệu trong văn bản luôn có khả năng dự báo và phác thảo những gì rộng rãi và xa xôi hơn chính sự hiện diện nguyên sơ của nó.
MỤC LỤC
ĐỀ MỤC TRANG
DẪN NHẬP 1
1. Lý do chọn đề tài 1
2. Lịch sử vấn đề 2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5
4. Phương pháp nghiên cứu 6
5. Kết cấu khóa luận 7
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ LIÊN VĂN BẢN 8
1.1. Diễn trình của ý thức liên văn bản 8
1.2. Vấn đề liên văn bản 11
1.2.1. Những khái niệm 11
1.2.2. Tinh thần 13
1.2.2.1. Liên văn bản như một hình ảnh thế giới 13
1.2.2.2. Liên văn bản như một yếu tính của văn bản văn học 15
1.2.2.3. Liên văn bản như một phương pháp 16
1.2.3. Tính chất 19
1.2.3.1. Đặc trưng của người viết 19
1.2.3.2. Đặc trưng của người đọc 22
1.2.3.3. Quan niệm về văn bản 24
CHƯƠNG 2: LỜI TIÊN TRI CỦA GIỌT SƯƠNG – NHÌN TỪ ĐỘ RỘNG CỦA VĂN BẢN 28
2.1. Từ cơ chế cảm hứng của tính liên văn bản… 28
2.1.1. Liên văn bản là một ý thức 28
2.1.2. Liên văn bản là một nhu cầu đối thoại 32
2.1.3. Liên văn bản là trò chơi chất liệu 36
2.1.4. Liên văn bản và tâm ý tiếp nhận 39
2.2....đến ý thức sáng tạo nghệ thuật 42
2.2.1. Tính hoạt năng của thể loại cực hạn 42
2.2.2. Kết cấu ý niệm là sự phóng chiếu của ngôn ngữ 48
2.2.3. Thế giới nghệ thuật – vũ trụ của hóa giải 50
2.2.3.1. Không – thời gian là những mô thức 50
2.2.3.2. Chủ thể là những kí hiệu 53
CHƯƠNG 3: LỜI TIÊN TRI CỦA GIỌT SƯƠNG – NHÌN TỪ ĐỘ SÂU CỦA Ý TƯỞNG 56
3.1. Hệ đề tài chính 56
3.1.1. Mộng 56
3.1.1.1. Mộng là soi chiếu 56
3.1.1.2. Mộng như hư vô 58
3.1.2. Tồn 60
3.1.2.1. Cảm thức tra vấn bản nguyên 60
3.1.2.2. Tồn tại và phi tồn tại 62
3.1.3. Chơi 67
3.1.4. Chân 69
3.1.4.1. Sự thật trớ trêu 69
3.1.4.2. Sự tỉnh, ngộ, tự do 71
3.1.5. Giả 74
3.1.5.1. Sự mạo nhận, nhân danh 74
3.1.5.2. Sự tha hóa 77
3.1.5.3. Sự vô minh 79
3.2. Hệ thủ pháp chính 81
3.2.1. Nghịch đảo 81
3.2.2. Ám chỉ 83
3.2.3. Xoáy vặn 84
3.2.4. Cắt dán, nhại 86
3.2.5. Giễu nhại 88
KẾT LUẬN 91
TÀI LIỆU THAM KHẢO 94
PHỤ LỤC 108
