Việc chữ Hán trong nhiều thế kỷ được dùng làm ngôn ngữ viết chắc chắn đã ảnh hưởng sâu sắc đến văn học Việt Nam, đến mức văn hóa Trung Hoa và Việt Nam, ở nhiều phương diện, không thể tự phân biệt. Cho đến trước khi chữ Nôm ra đời - một việc làm đánh dấu sự cố gắng đầu tiên nhằm văn tự hóa tiếng Việt - thì toàn bộ văn học Việt Nam đều dùng chữ Hán còn tiếng Việt bị giới hạn trong phạm vi nói năng. Hình thức mới của chữ viết dân tộc bắt nguồn từ chữ Hán¹ này không bao giờ được coi trọng trong cung đình trừ thời kỳ ngắn ngủi dưới triều Hồ Quý Ly đầu thế kỷ 15 và dưới triều Quang Trung đầu thế kỷ 18.

Hơn thế hình thức chữ viết này không bao giờ có thể đáp ứng được khát vọng của những người mong muốn xóa bỏ ranh giới phân chia giữa ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết vì để có thể dùng được chữ Nôm trên thực tế phải biết chữ Hán. Mặc dù vậy hình thức chữ viết mới này đương nhiên rất được những người trong giới trí thức hoan nghênh. Họ dùng nó để làm thơ cũng như viết tiểu thuyết bằng thơ (truyện thơ) thường lấy cảm hứng từ văn học Trung Quốc. Hai hình thức chữ viết chủ yếu là của riêng các sĩ phu này dần dần bị thay thế bởi chữ quốc ngữ, thứ chữ viết xuất hiện vào thế kỷ 19 gắn với việc Pháp xâm lược quân sự Việt Nam. Chữ quốc ngữ xuất hiện không thể không vấp phải sự phản kháng mạnh mẽ của những người yêu nước phản đối lại việc chiếm đóng đất nước họ. Năm 1865 xuất hiện tờ báo quốc ngữ đầu tiên, tờ Gia Định Báo, ra hàng tháng do người Pháp lập ra, còn năm 1919 chính những kẻ đi xâm chiếm này đã chấm dứt chế độ khoa cử Hán Việt và đặt ra hệ thống giáo dục mới.

Chúng tôi sẽ tìm hiểu ảnh hưởng của văn học Trung Quốc đối với văn học chữ Hán và chữ Nôm của Việt Nam, và sau đó đặc biệt chú ý đến ảnh hưởng đối với văn học bằng chữ La tin hóa (quốc ngữ) bởi vì nền văn học quốc ngữ này được đặc tả bằng trào lưu dịch tiểu thuyết Trung Quốc. Đáng chú ý hơn cả là mục đích của Pháp khi thay chữ Hán bằng chữ La tin hóa cốt để cắt đứt văn hóa Việt Nam ra khỏi văn hóa Trung Hoa.

1. Tiểu thuyết chữ Hán của Việt Nam

Việc dùng chữ Hán ở Giao Châu (nay là Việt Nam) có thể đi ngược về tận đời Hán. Đời Đường có những người Việt Nam sang học tại Trung Quốc và sau đó ở lại làm quan, nổi tiếng nhất là Khương Công Phụ từng làm đến Gián nghị đại phu trong triều đình Trung Quốc². Năm 939 Việt Nam lần đầu tiên tuyên bố là một quốc gia độc lập nhưng vẫn chưa làm thay đổi được địa vị của chữ Hán, nó vẫn là thứ ngôn ngữ quan phương cũng như Nho giáo vẫn là hệ tư tưởng chính thống. Và tiếp đó, qua các bản dịch chữ Hán, người Việt Nam được khai tâm về Phật giáo.

Cũng như Trung Quốc trong thời kỳ này văn xuôi nói chung gắn với sử. Những đoạn văn xuôi sớm nhất là chỉ dụ do chính nhà vua viết, là bản tấu của các quan đại thần và lời bàn của các sĩ đại phu chứ không phải là các tác phẩm hư cấu. Có lẽ phải đến thế kỷ 13,14 mới xuất hiện các tác phẩm thuộc một thể loại mới: đó là những câu chuyện thuộc loại sử chịu ảnh hưởng của chí quái Lục triều và truyền kỳ đời Đường. Trong số đó văn bản cổ nhất hiện còn là Việt điện u linh tập của Lý Tế Xuyên có niên đại 1329. Tác phẩm này gồm 27 truyền thuyết theo lối truyện ký³. Một tác phẩm nữa cùng loại là Lĩnh nam chích quái (1493) của Trần Thế Pháp. Bộ sưu tập những quan sát kỳ dị này nằm giữa sử và hư cấu. Dường như chỉ với Truyền kỳ mạn lục chúng ta mới đặt chân thật sự vào địa hạt của hư cấu lịch sử. Tác giả của nó là Nguyễn Dữ, sống vào đầu thế kỷ 16, xuất thân từ một gia đình có học. Bản thân ông đã đỗ kỳ thi Hội và từng làm tri huyện ở Thanh Toàn. Nhưng chán nản vì chính sự rối ren, buồn phiền vì vận nước ông đã quyết định về ở ẩn, lấy cớ là phải chăm sóc mẹ già. Đó chính là thời kỳ ông viết tác phẩm của mình dựa theo Tiễn đăng tân thoại của Cù Hựu (1347-1433)⁴ Trung Quốc, chúng ta đều biết Tiễn đăng tân thoại rất phổ biến ở Trung Quốc, tác phẩm mô phỏng đầu tiên là Tiễn đăng dư thoại của Lý Xương Kỳ xuất hiện vào năm 1420 và ngay sau đó còn có thêm nhiều tác phẩm khác mà Mịch đăng nhân thoại của Thiệu Cảnh Chiêm (1592)⁵ nằm trong số đó. Chắc chắn loại tác phẩm “Tiễn đăng” này được đón chào không kém nồng nhiệt ở Việt Nam. Việc mô phỏng của Nguyễn Dữ cho chúng ta thấy rõ tác phẩm này đã nổi tiếng ngay đầu thế kỉ 16⁶. Truyền kỳ mạn lục là tác phẩm sớm nhất hiện còn của tiểu thuyết phúng thích Việt Nam. Nó được tái bản vài lần và đáng chú ý là có một bản in thú vị với lời tựa viết năm 1783 có chú giải bằng chữ Nôm và những lời bình khác nhau⁷. Tác phẩm này được đánh giá rất cao trong giới học thuật, những người này đã coi tác giả của nó là người phát ngôn cho tầng lớp trí thức thời đại mình, thể hiện sự bất bình của họ đối với những rối ren xã hội và dự cảm được sự trỗi dậy của một tầng lớp xã hội mới ở Việt Nam thế kỷ 16. Nhờ vào sự thần kỳ để cho hồn ma chồn cáo biến thành văn nhân khuyên răn tầng lớp thống trị, biến thành người đẹp dùng miệng lưỡi đưa ra những lời giáo huấn Nho giáo có thể giúp tác giả phê phán được mà không bị phiền toái. Tác phẩm này có phần tục biên là Truyền kỳ tân phả do Đoàn Thị Điểm (1705-1748) viết. Bà làm nghề dạy học và cũng nổi tiếng với bản dịch Nôm Chinh phụ ngâm do Đặng Trần Côn viết bằng chữ Hán (đầu thế kỷ 18).

Cũng theo lối mô phỏng Trung Quốc, một số học giả đã viết tiểu thuyết văn xuôi lịch sử lấy bối cảnh là xã hội Việt Nam. Trong số đó có Hoàng việt xuân thu, đã được dịch ra quốc ngữ (Sài Gòn, 1971). Họ cũng viết loại văn xuôi ký sự. Sản phẩm văn chương này bị xem thường khá lâu và chỉ gần đây mới được các học giả chú ý⁸.

2. Truyện hay tiểu thuyết văn vần viết bằng chữ Nôm (Truyện Nôm - ND)

Truyện Nôm rất phổ biến và cho đến đầu thế kỷ 20 được lưu truyền theo lối chép tay hoặc dưới dạng những cuốn sách khổ nhỏ khắc ván. Việc sử dụng rộng rãi chữ quốc ngữ khiến cho loại sách này mất dần. Mặc dù các bản quốc ngữ với phần chú giải của phần lớn những văn bản này đến nay vẫn có thể tìm được nhưng nguyên tác bằng chữ Nôm thì không dễ tìm. Hơn thế cũng chưa có một danh mục hệ thống của tất cả những tác phẩm văn chương này và phần lớn những bản in khắc hiện còn đều không có niên đại sớm hơn nửa sau thế kỷ 19, thậm chí có thể nói không thể tìm được những bản đầu tiên nữa, ngoài ra đa số những tiểu thuyết này đều khuyết danh, tình trạng này càng tăng thêm khó khăn cho việc xác định niên đại⁹.

Trong khi thời kỳ hoàng kim của tiểu thuyết văn vần ai cũng rõ là rơi vào thế kỷ 17 và 18, thì cội nguồn của thể loại, ngược lại, rất khó xác định và các nhà chuyên môn đôi khi có những quan điểm bất đồng về vấn đề này. Hình thức thơ thay đổi theo thời gian và ngôn ngữ có thể giúp xác định thời kỳ ra đời của các tác phẩm. Tiếp thu các hình thức dân ca các nhà thơ cách tân đã thay thế những nguyên tắc nghiêm ngặt của thể Hàn luật¹⁰ rất khó hiểu với công chúng bình dân và gây trở ngại cho việc biểu hiện những tình cảm phức tạp và sự việc tinh tế bằng thể thơ lục bát và song thất lục bát. Đây là những thể thơ bình dị hơn rất nhiều, dễ ghép vần và không hạn định số lượng câu thơ. Chúng cho phép nhà thơ có thể diễn đạt những cảm xúc của mình tự do hơn và miêu tả sự việc phong phú đa dạng với độ dài tùy ý. Rất nhiều tiểu thuyết lớn của thế kỷ 18, 19 do vậy đã được sáng tác bằng các thể thơ này, một số tác phẩm dài đến vài ngàn câu thơ.

Mặc dù hình thức thơ ca dần dần thoát khỏi sự mô phỏng Trung Quốc nhưng mối liên hệ giữa văn học Trung Quốc và loại văn học mới này của Việt Nam vẫn rất mật thiết. Vì phần lớn những truyện Nôm này đều bắt nguồn từ văn hóa Trung Hoa, đôi khi đó là những giai thoại trong sử biên niên Trung Hoa như truyện về Tô Vũ (Tô Công) thời Hán được phái đi sứ Hung Nô và đã bị đầy ở đó 19 năm hay như câu chuyện về công chúa Vương Chiêu Quân (Vương Tường) cũng vào đời Hán bị gả cho Hung Nô, hoặc có thể mượn từ truyền kỳ đời Đường như truyện về Viên thị là một con vượn trắng biến thành một cô gái đẹp khiến chàng Tôn Các phải lòng; hoặc có thể từ tạp kịch đời Minh Thanh, như chuyện tình Phan Sinh-Kiều Liên lấy từ Ngọc trâm ký của Cao Liêm đời Minh. Cuối cùng, những truyện thơ này còn có thể lấy cốt truyện từ thoại bản và tiểu thuyết Minh Thanh. Việc nghiên cứu đa diện những tác phẩm đặc biệt này giúp chúng ta có thể đặt mỗi tác phẩm Việt Nam trong mối liên hệ với cội nguồn Trung Hoa hoặc nguồn cảm hứng của tác giả. Chẳng hạn, ngày nay người ta biết rằng Cần chính điện học sĩ triều Nguyễn là Nguyễn Du (1765-1820) - tác giả của tuyệt tác văn chương cổ điển Việt Nam Kim Vân Kiều - trong thời gian đi sứ Trung Hoa từ 1813 đến 1814 đã tìm thấy nguồn cảm hứng trong Kim Vân Kiều truyện, tiểu thuyết văn xuôi 28 hồi của một tác giả mà chúng ta chỉ còn biết với bút danh Thanh Tâm tài nhân. Niên đại ra đời của của tiểu thuyết này vẫn chưa rõ song chúng ta biết rằng nó được du nhập vào Nhật Bản năm 1754 và rất được hoan nghênh¹¹. Có thể tác phẩm đã được sáng tác vào cuối thế kỷ 17 hoặc đầu thế kỷ 18. Chúng ta cũng không biết gì hơn về thời gian Nguyễn Du mô phỏng tác phẩm này. Tất nhiên ý kiến phổ biến cho rằng ông làm công việc này sau khi đi sứ về. Thời gian tác phẩm Trung Hoa này vào Việt Nam chưa được xác định chắc chắn mặc dù mọi người đều biết rằng tác phẩm đã được đọc ở Việt Nam trước khi Nguyễn Du cải tác¹².

Nhìn chung, có rất ít thông tin về sự lưu truyền của tiểu thuyết Trung Quốc ở Việt Nam. Có thể giả định rằng các di dân Trung Quốc, hoặc những người buôn sách đem theo chúng vào Việt Nam. Năm 1734 tập đoàn chúa Trịnh (phía Bắc Việt Nam hiện nay) ra một chỉ dụ yêu cầu các địa phương phải ra nhiều sách hơn và cấm đưa sách từ Trung Quốc sang. Biện pháp đó cho thấy có một số lượng sách trao đổi nhất định giữa hai nước. Hơn nữa, trong 40 năm cuối cùng của thế kỷ 19 ngay cả những tác phẩm chữ Nôm đôi khi còn được in tại Quảng Đông, nhất là ở thị trấn Phật Sơn. Nhiều sách trên trang bìa đã ghi tên và nơi xuất bản ở Trung Quốc cũng như tên nhà phát hành ở Sài Gòn.

Những nghiên cứu gần đây về truyện thơ chứng tỏ rằng những truyện ra đời sớm nhất, xét theo hình thức vần luật, như Truyện Vương Tường nói về nỗi đau khổ của công chúa Vương Chiêu Quân và có người cho rằng ra đời vào thế kỷ 15 hoặc 16 không lấy cảm hứng trực tiếp từ một tiểu thuyết. Trong dẫn chứng vừa đưa ra tác giả khuyết danh Việt Nam lấy cảm hứng từ hai nguồn: một số tình tiết truyện trong Tây kinh tạp ký (thế kỷ 4) và đặc biệt là một tạp kịch Hán cung thu của Mã Chí Viễn đời Nguyên viết. Tương tự, Truyện Tô Công phụng sứ mà có người đã cho là ở thế kỷ 16 hoặc 17 thuật lại cuộc sống lưu đày của Tô Vũ ở xứ Hung Nô dường như lấy cảm hứng hoàn toàn qua tiểu sử Tô Vũ trong Hán thư. Truyện Lâm truyền kỳ ngộ (còn có tên là Bạch Viên Tôn Các truyện) gồm 150 khổ thơ thất ngôn bát cú và được giả định là ra đời từ thế kỷ 16 hoặc 17, rất có thể là truyện sớm nhất bắt nguồn trực tiếp từ một truyện truyền kỳ đời Đường nay được đưa vào một tập truyện đời Tống là Thái Bình Quảng ký (Tôn Các truyện, truyện 445). Truyện cải biên của Việt Nam giữ được sườn truyện Trung Hoa, chỉ thay đổi một số tên đất tên nhân vật, đặc biệt, truyện cho nữ nhân vật Viên thị mang lốt người là một cô gái héo hon vì thương nhớ người yêu Tôn Các đã không hề do dự khi xuống trần lần nữa để đoàn tụ hạnh phúc với chồng con. Hơn thế, cuốn tiểu thuyết này còn mở đầu cho các tiểu thuyết thơ trữ tình xuất hiện vào các thế kỷ tiếp sau. Do tầng lớp văn nhân Việt Nam có hứng thú rõ rệt với những tiểu thuyết tài tử giai nhân Trung Quốc; các nhà văn Việt Nam lại có sở trường miêu tả tình cảm, đặc biệt chú trọng kỹ xảo ngôn từ, cú pháp, và tu từ như những phương tiện bộc lộ tài năng cá nhân nên họ ít băn khoăn về việc vay mượn từ các tác phẩm khác: tất cả đều là bột cho họ gột thành hồ. Trên thực tế, cách suy nghĩ này cũng có sự tương đồng với các tác giả Trung Hoa. Nhiều tác phẩm của họ có chung đề tài. Đồng thời các tác giả Việt Nam chịu ảnh hưởng sâu sắc của đạo lý Khổng giáo cũng truy cầu mục tiêu “văn dĩ tải đạo”.

Ở đây việc khảo sát tỉ mỉ toàn bộ những tiểu thuyết này là điều không còn phải nghi ngờ. Truyện đầu tiên mà chúng tôi xem xét là Hoa tiên truyện của Nguyễn Huy Tự (1743-1790) xuất thân từ một gia đình học vấn xuất chúng, bản thân ông từng đỗ kỳ thi Hội thi Đình. Tác phẩm có đôi chút không bình thường này của ông bắt nguồn từ một tiểu thuyết văn vần (ca bản - ND) khuyết danh sáng tác theo phong cách Quảng Đông Hoa tiên ký. Văn bản sớm nhất được biết đến của tác phẩm này có lời tựa ghi năm 1713. Truyện kể về mối tình của một cô gái là Dương Dao Tiên và một chàng trai là Lương Phương Châu văn võ song toàn. Bản Việt Nam theo thể thơ lục bát gồm khoảng 1800 câu thơ, về cơ bản vẫn giữ lại toàn bộ các nhân vật của nguyên tác. Tương tự, Nữ tú tài truyện của một tác giả khuyết danh, theo sát cốt truyện Nữ tú tài di hoa tiếp mộc trong tập Nhị khắc phách án kinh kỳ của Lăng Mông Sơ (1580-1644). Truyện kể về một cô gái dùng mũi tên kén một trong hai chàng trai làm chồng. Ví dụ cuối cùng là Ngọc Kiều Lê tân truyện của một tác giả người Việt gốc Hoa, Lý Văn Phức (1785-1849) giữ một chức quan cao đồng thời là một nhà văn lớn sáng tác cả chữ Hán lẫn chữ Nôm. Tác phẩm này cải biên theo Ngọc Kiều Lê một tiểu thuyết nổi tiếng trong loại sách tài tử giai nhân¹³.

Chịu ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo suốt cuộc đời, các tác giả Việt Nam thiếu hứng thú đối với tiểu thuyết lịch sử và thậm chí với cả tiểu thuyết chí quái vốn rất được công chúng đô thị yêu chuộng. Hiện nay chỉ tìm thấy rất ít bản mô phỏng loại tiểu thuyết này, và thậm chí những bản này còn được viết theo một phong cách có phần không trang nhã khiến người ta có thể nghĩ rằng chúng không phải do các bậc đại danhviết ra mà do những nhà nho bình dân. Điều này có thể đúng với các bản mô phỏng Tây du ký, và Quân âm xuất thân Nam du ký là những tác phẩm lưu truyền rộng rãi. Dù là sáng tác khuyết danh, Tây du ký, có tên là Truyện Tây du, xét theo phong cách, có niên đại từ thế kỷ 18. Tác phẩm chỉ giữ lại một số tiết đoạn của nguyên tác nhưng lại theo sát lối trình bày sự kiện. Còn bản Quan âm xuất thân Nam du ký (có nhiều tên trong đó có một tên là Phật bà Quan âm truyện) để thích ứng với độc giả Việt Nam đã phải xa rời nguyên tác, đặc biệt bản cải biên thay đổi địa danh và biến Quan âm thành nữ thần Việt Nam. Ngoài ra còn có ít nhất một bản mô phỏng bộ tiểu thuyết lịch sử do Nguyễn Kiều thực hiện. Tác giả này chúng tôi chỉ có rất ít thông tin về ông¹⁴. Tác phẩm của ông là Quân trung đối ca bắt nguồn từ Tùy Đường diễn nghĩa¹⁵. Thực tế, chúng ta không thể nói chắc rằng văn nhân Việt Nam không ưa thích tiểu thuyết lịch sử Trung Quốc. Những tiểu thuyết này sau khi du nhập vào Việt Nam đã được các tác giả thế kỷ 17, 18 mô phỏng lại bằng chữ Nôm. Và có lẽ khảo sát phạm vi mô phỏng những tác phẩm đó là một việc cần làm. Dẫu sao, ở cuối phần trình bày sơ giản này chúng tôi không thể kết luận rằng tất cả các tiểu thuyết viết bằng chữ Nôm đều bắt nguồn từ Trung Hoa. Thực tế là có những tác phẩm khác, mà đại bộ phận là bình dân, không mắc nợ gì với nguồn văn hóa Trung Hoa¹⁶.

3. Các bản dịch tiểu thuyết Trung Quốc sang chữ quốc ngữ

Để đánh giá đầy đủ trào lưu dịch tiểu thuyết Trung Quốc rầm rộ sau khi chữ quốc ngữ trở nên thịnh hành, tác giả bài viết này đã lập một danh mục các bản dịch xuất bản thành sách (xin xem dưới đây) dựa theo thư mục đã in của Cordier và Boudet¹⁷ cũng như thư mục vi phim của bà C. Rageau bao gồm tất cả các tác phẩm bằng chữ quốc ngữ lưu giữ tại Thư viện quốc gia Pháp từ khi thiết lập hệ thống lưu trữ mang tính pháp lý năm 1922 cho đến 1954. Những tài liệu này được bổ sung bằng một tập tiếp theo gồm tất cả các sách vở có trước 1922 của Thư viện quốc gia¹⁸. Hơn thế, nhờ sự cộng tác với bà C. Salmon, tác giả bài này lại được tiếp xúc gián tiếp với các phiếu tư liệu của thư viện Pháp ghi các ấn phẩm xuất bản sau Chiến tranh thế giới thứ hai và phiếu tư liệu của Viện nghiên cứu quốc gia về ngôn ngữ và văn minh phương Đông. Thư mục, gồm 316 bản dịch (không kể sách tái bản) này chỉ ghi những tác phẩm đã xác định được nguyên tác. Hiển nhiên con số ở đây là rất nhỏ so với thực tế. Tuy vậy tác giả tin rằng nó đại diện trung thực cho trào lưu dịch thuật bắt đầu dấy lên vào quãng 1905 và kéo dài cho đến khi Nhật chiếm đóng. Chiến tranh thế giới thứ hai đã tạo nên một đứt đoạn rất rõ rệt trong hoạt động xuất bản, song thư mục này không tiêu biểu lắm cho con số thực các bản dịch, bản in lại những ấn phẩm trước Chiến tranh thế giới thứ hai và các bản dịch mới¹⁹.

Để hiểu trào lưu dịch thuật đã bám rễ và trưởng thành như thế nào cần phải nhớ rằng việc dùng văn tự Latin hóa, mà không lâu sau đó đã được chính người Việt, như nhóm Đông kinh nghĩa thục chẳng hạn, cổ súy, khiến cho số lượng độc giả tăng lên nhanh chóng²⁰. Đồng thời cũng cần nhớ rằng những sáng tác bằng chữ quốc ngữ lúc đó không nhiều. Báo chí, ngay từ khởi thủy đã phụ thuộc vào những phán quyết của người Pháp, đóng vai trò sống còn trong giai đoạn dịch thuật này. Nhiều tác phẩm dịch từ tiếng Pháp tiếng Anh xuất hiện đầu tiên trên báo. Điều này cũng có nghĩa là các nhà báo Việt Nam nói chung đóng vai trò dịch giả trong khi báo chí trở thành diễn đàn của văn học Việt Nam mới. Song song với tình hình đó sự phát triển của in ấn hiện đại đã có ảnh hưởng nhất định đến sự trưởng thành của xuất bản. Để khuyến khích thói quen đọc, các nhà xuất bản đã cho ra đời các tiểu thuyết các bản dịch từng kỳ bán hết ngay. Sự phát triển các dịch phẩm từ chữ Hán biểu hiện qua các con số ghi ngay trong các bản sách từ 1.000 đến 3.000 bản đã lý giải vì sao thường xuyên có sự tái bản, thậm chí xuất hiện cả những bản dịch mới.

Phan Kế Bính (1875-1921), nhà nho đồng thời là nhà báo²¹ đã giải thích rất rành mạch vì sao ông thấy cần phải dịch thật nhiều tác phẩm sang tiếng Việt. Bản thân ông đã dịch Tam quốc chí diễn nghĩa (Thư mục số 177) đầu tiên. Trong lời tựa ông nói: “Người An Nam chúng ta hiện nay đã có rất nhiều người học chữ quốc ngữ, thật là một việc đáng mừng! Trước kia đàn ông nước ta phải trải qua cố gắng gian khổ nhiều năm, tốn kém nhiều tiền của cha mẹ mới có thể đạt đến chỗ tay cầm sách ngâm ngợi bổng trầm mà thực ra chưa hẳn đã lĩnh hội được tinh thần sách. Nhưng hiện nay, chẳng kể nam giới, ngay cả nữ giới, thậm chí các cô gái và những đứa trẻ thơ ngây đều có thể cầm sách đọc, mà đọc một chữ hiểu một chữ, đọc một câu có thể hiểu ý vị trong đó, có thể nói là lĩnh hội được tinh thần của sách... Song đáng tiếc là chữ thì dễ đọc, người người đều hiểu nhưng biết tìm sách ở đâu mà đọc ? Đọc hết Cung oán ngâm khúc lại đọc Truyện Kiều, tất cả cộng lại cũng không quá mấy chục loại, người đọc nhanh chỉ ba ngày là hết sạch... Vì những nguyên nhân trên, chúng tôi mới quyết định xuất bản những tập sách này, gọi là sách nước ngoài dịch nôm, mỗi tuần ra một tập”.

Những truyện đầu tiên bằng chữ quốc ngữ thường được phiên âm từ những văn bản bằng chữ Nôm ra đời vào những năm 1880. Còn đối với tiểu thuyết Trung Quốc dường như những bản dịch đầu tiên chỉ ra đời từ đầu thế kỷ này. Chúng tôi tìm thấy bản duy nhất năm 1905 (Thư mục số 299). Tác phẩm được gán cho một Phùng Hoàng Sang nào đó mà chúng tôi không biết gì về ông. Chúng tôi tìm thấy 9 dịch giả của những năm sau đó, trong số họ đáng chú ý có Trần Phong Sắc, giáo sư chữ Hán của trường Tân An (ở Đông Dương) và Nguyễn Chánh Sắt (1869-?) chủ bút báo Nông cổ mín đàm (ra mắt ở miền Nam năm 1901). Trong vòng ít năm xuất hiện rất nhiều bản dịch tiểu thuyết lịch sử lưu truyền rất rộng rãi, chẳng hạn sự phổ biến của Tam quốc chí diễn nghĩa có thể được xác định qua việc gần như đồng thời tác phẩm được dịch cả ở Hà Nội (Phan Kế Bính) và Sài Gòn (Nguyễn Liêm Phong và Nguyễn An Cư). Quả thật người Việt Nam rất giống người Trung Quốc trong việc sùng bái Quan Vũ, một trong những nhân vật chính của tiểu thuyết này. Đền thờ ông được lập ở nhiều nơi, nhiều gia đình có tượng Quan Vũ. Cuốn tiểu thuyết này cả về khung cảnh lẫn chân dung nhân vật đều để lại ấn tượng đặc biệt trong tâm trí người bình dân Việt Nam. Những nhân vật này quen thuộc với người Việt Nam đến mức trong lời ăn tiếng nói hàng ngày tên tuổi họ được dùng như những biểu trưng tính cách²². Gần đây, học giả Việt Nam, ông Đặng Thai Mai, đã kể lại ấn tượng mạnh mẽ mà tác phẩm Tam quốc gây ra cho ông khi ông đọc nó lúc còn nhỏ: “ Ông tôi đã từng nói với các chú tôi Kim Thánh Thán giỏi bình tiểu thuyết, người ta bạc bẽo với ông ta. Nhưng tôi phát hiện những ông lớn vẫn thích đọc tiểu thuyết,cho nên tôi cũng xem tiểu thuyết”. Đầu tiên, tôi tiện tay tìm được Tam quốc, rất tuyệt, tôi hoàn toàn bị nó cuốn hút !... Nhớ một lần, đêm đã khuya, tôi vẫn đang đọc. Bà tôi tỉnh dậy cất sách đi, buộc tôi lên giường mới chịu đi ngủ... Tôi còn nhớ, lần thứ nhất tôi đọc đến đoạn Quan Vân Trường chết, tôi khóc đau đớn và bỏ sách mấy ngày²³.

Chẳng riêng Tam quốc còn có những tiểu thuyết lịch sử và truyện tình tài tử giai nhân khác cũng được các tầng lớp dân chúng ưa thích. Điều tra kỹ các nhà xuất bản đã cho ra mắt các bản dịch này cho thấy họ trước hết là những viên chức của chính quyền thực dân và sau đó là thương nhân. Số trước gồm Nguyễn Hữu Sanh, viên chức thuộc hội nghiên cứu Đông Dương, Huỳnh Khắc Thuận và Đỗ Văn Hòa thư ký văn phòng chính phủ. Thương nhân gồm Huyền Trí Phú nhà buôn ở Mỹ Tho, Nguyễn Thành Ký buôn đá quý ở Tân An và Đinh Thái Sơn - còn gọi là Phát Toán, thợ sửa xe đạp kiêm buôn bán sách báo quốc ngữ ở Sài Gòn²⁴. Thời kỳ đầu các nhà in cả miền Bắc lẫn miền Nam đều nằm trong tay người Pháp.

Sự gia tăng dân số thành thị vào những năm 1920-1930 đã kéo theo việc bùng nổ công nghệ in ấn địa phương và sự ra đời của một thể loại văn chương mới là tiểu thuyết võ hiệp vào khoảng 1925. Một trong những dịch giả chủ chốt của tiểu thuyết võ hiệp là một Lý Ngọc Hưng nào đó, còn gọi là Hoa Nhân (nghĩa là người Hoa - ND). Việc dùng bút danh này chứng tỏ dịch giả là người gốc Trung Hoa. Những năm 1927 và 1941 ông đã dịch không dưới 16 tiểu thuyết võ hiệp (Thư mục số 62, 103, 124, 129, 155, 159, 173, 258, 263, 266, 278, 280, 300, 312). Niềm say mê tiểu thuyết võ hiệp này cũng giống như người Hoa ở các thành phố lớn của Trung Quốc. Tương tự, đến Chiến tranh thế giới thứ hai, nhu cầu đối với tiểu thuyết tình cảm, cả sách tài tử giai nhân mà độc giả vốn quen thuộc qua các ác phẩm cải biên bằng chữ Nôm lẫn tiểu thuyết bình dân theo kiểu “uyên ương hồ điệp” lan truyền đến Thượng Hải đầu thế kỷ 20. Đại diện nổi tiếng nhất của loại tiểu thuyết này Từ Chẩm Á. Ít nhất đã có 3 tác phẩm của ông được dịch sang tiếng Việt (Thư mục số 277, 291 và 294). Trong số các dịch giả của thời kỳ này có Nguyễn Đỗ Mục (1866-khoảng1948), một nhà nho viết cho từ nhật báo Trung Bắc tân văn (ra năm 1913). Dịch phẩm của ông xuất bản trong những năm 1922 và 1935, gồm đủ các thể tài (Thư mục số 1, 10, 26, 46, 52, 257 199, 206, 270 và 302). Sau Chiến tranh thế giới thứ hai theo phán đoán thì tiểu thuyết tình cảm nhường đường cho tiểu thuyết lịch sử vốn luôn thịnh hành và tiểu thuyết võ hiệp. Có thể tìm được những bản in lại một số tác phẩm trước kia của Nguyễn An Khương (Thư mục số 63) và của Nguyễn Chánh Sắt (Thư mục số 28), còn nói chung đều là các bản dịch mới hay chí ít thì cũng là những bản dịch trước đó được sửa sang rồi gắn cho những dịch giả mới. Chỉ cần nghiên cứu so sánh các bản khác nhau là có thể tìm được mối liên hệ giữa chúng. Ví như bản dịch sớm nhất đã được phát hiện (Thư mục số 299), là chuyện về viên tướng Nhạc Phi đời Tống, do Phụng Hoàng Sanh hợp tác với Nguyễn Chánh Sắt xuất bản năm 1928, lại đề tên ông là dịch giả duy nhất nhưng điều này không có nghĩa là ông không sử dụng bản dịch 1905 trước đó.

Do đó có thể thấy rằng, vượt lên trên sự thay đổi về ngôn ngữ và chữ viết, người Việt Nam vẫn giữ mối liên hệ chặt chẽ với văn chương Trung Quốc. Trước hết đó là nguồn cảm hứng sáng tác cho các tác giả viết bằng chữ Hán và chữ Nôm. Sau đó, khi chữ quốc ngữ đã thịnh hành, văn chương chữ Hán được coi là bộ phận của di sản văn hóa cần được giữ gìn cẩn trọng bằng các bản dịch. Việc rất nhiều bản tác phẩm Trung Quốc được dịch sang văn xuôi tiếng Việt đã ảnh hưởng rõ rệt đối với sự phát triển của tiếng Việt hiện đại giống như tác động của các bản dịch tác phẩm tiếng Pháp. Rõ ràng cần phải có sự nghiên cứu lịch đại ngôn ngữ dịch qua các bản dịch khác nhau. Tam quốc và Tam hạ Nam Đường là những tư liệu hàng đầu cho hướng nghiên cứu đó.

4. Thư mục tạm thời các dịch phẩm tiểu thuyết bình dân Trung Quốc sang chữ quốc ngữ

TT	TÊN HÁN	TÊN VIỆT	TÁC GIẢ	XUẤT BẢN
1	Ái chu tình hải	Thuyền tình bể ái	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1926
2	Bát quái đạo	Bát quái đạo	Hải Bằng	Hà Nội, 1938
3	Bát hiệp liên minh	Bát hiệp liên minh	Lương Giang	Hà Nội, 1928
4	Bát tiên Đông du	Bát tiên Đông du	Trúc Lâm	Hà Nội, 1929
5	Bạch hồ điệp	Bạch hồ điệp	Bích Ngọc	Hà Nội, 1938
6	Bạch xà thanh xà	Bạch xà thanh xà	Cao Hải Đế	Sài Gòn, 1915
7	Bạch xà thanh xà	Bạch xà thanh xà	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1930
8	Bạch xà thanh xà	Bạch xà thanh xà	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1951
9	Bạch xà diễn nghĩa	Bạch xà diễn nghĩa	Đinh Văn Đẩu	Sài Gòn, 1906
10	Bạch xà diễn nghĩa	Bạch xà diễn nghĩa	Đinh Văn Đẩu	In lần thứ ba, 1917
11	Bách tử kim đan	Bách tử kim đơn	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, lần thứ hai
12	Bao Công xuất thế	Bao Công xuất thế	Trần Hồng Loan	Hà Nội,1950
13	Bao Công kỳ án	Bao Công kỳ án	Ngô Văn Triện (Trúc Khê)	Hà Nội, 1925
14	Bao Công kỳ án	Bao Công kỳ án	Ngô Văn Triện	Hà Nội, 1927
15	Bao Công kỳ án	Bao Công kỳ án	Ngô Văn Triện	In lại, 1928
16	Bao Công kỳ án	Bao Công kỳ án	Ngô Văn Triện	In lần thứ tư, 1931
17	Bao Công kỳ án	Bao Công kỳ án	Trần Văn Bình	Sài Gòn, 1954
18	Bao Công tra Quách Hòe án	Bao Công tra Quách Hòe án	Khuyết danh	Hà Nội, 1936
19	Bao Công tra Quách Hòe án	Bao Công tra Quách Hòe án	Khuyết danh	In lại, 1941
20	Bao Công chính sử nghĩa hiệp kỳ thư	Bao Công chính sử nghĩa hiệp kỳ thư	Nguyễn Xuân Mai (Thanh Khương)	Hà Nội (trước 1942)
21	Bao Công nghĩa hiệp chính sử kỳ thư	Bao Công nghĩa hiệp chính sử kỳ thư	Nguyễn Xuân Mai (Thanh Khương)	In lại, 1968
22	Bắc Tống toàn truyện	Bắc Tống toàn truyện	Nguyễn Kim Đĩnh	Gia Định, 1930
23	Bắc Tống diễn nghĩa	Bắc Tống diễn nghĩa	Huỳnh Công Giác	Sài Gòn, 1906
24	Bắc Tống diễn nghĩa	Bắc Tống diễn nghĩa	Nguyễn Văn Hiến	Sài Gòn, 1929
25	Bắc Tống diễn nghĩa	Bắc Tống diễn nghĩa	Nguyễn Văn Hiến	Sài Gòn, 1951
26	Bắc du diễn nghĩa	Bắc du diễn nghĩa	Lê Duy Thiện	Sài Gòn
27	Bắc du Chân Vũ truyện	Bắc du Chơn Võ truyện	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1909
28	Bắc du Chân Vũ truyện	Bắc du Trấn võ	Nhật Quang	Hà Nội, 1931
29	Bắc Du Chân Vũ truyện	Bắc du Chơn Võ	Lê Duy Thiện	Sài Gòn, 1957
30	Tàn Đường diễn nghĩa	Tàn Đường diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1906-1914
31	Tàn Đường diễn nghĩa	Tàn Đường diễn nghĩa	Trần Xuân	Sài Gòn, 1928
32	Trường Giang quái nữ	Trường Giang quái nữ	Nguyễn Nam Thông	Hà Nội, 1937
33	Song tiền cô ảnh	Chiếc bóng song the	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1928
34	Đại bát nghĩa	Đại bát nghĩa	Tùng Nông	Hà Nội, 1929
35	Đại hồng bào hải thụy	Đại hồng bào hải thoại	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1907
36	Đại hồng bào hải thụy	Đại hồng bào hải thoại	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1910
37	Đại hồng bào hải thoại	Đại hồng bào hải thoại	Thanh Phong	Sài Gòn, 1952
38	Đại minh hồng vũ	Đại minh hồng võ	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1911
39	Đại minh hồng vũ	Đại minh hồng võ	Thanh Phong	Sài Gòn, 1953
40	Đại minh kỳ hiệp	Đại minh kỳ hiệp	Đào Khắc Hưng	Hà Nội, 1928
41	Đại minh anh liệt	Đại minh anh liệt	Nguyễn Thúc Khiêm (Hoàng Sơn)	Hà Nội, 1935
42	Đại bàng hiệp	Đại bàng hiệp	Mậu Ngữ	Hà Nội, 1937
43	Đãng khấu chí	Đãng khấu chí	Du Trung Hòa	Hà Nội, 1935
44	Đông Hán diễn nghĩa	Đông Hớn diễn nghĩa	Nguyễn Ân Linh, Hồ Văn Trung & Trần Văn Me	Sài Gòn, 1907
45	Đông du bát tiên	Đông du bát tiên	Dương Mạnh Huy	Sài Gòn, 1934
46	Đông du bát tiên	Đông du bát tiên	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1957
47	Đông du bát tiên	Đông du bát tiên	Bát Quái	Sài Gòn, 1968
48	Đông du bát tiên	Đông du bát tiên	Thanh Phong	Sài Gòn, 1952
49	Đông Chu liệt quốc	Đông Châu liệt quốc	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn (1911)
50	Đông Chu liệt quốc	Đông Châu liệt quốc	Nguyễn Công Kiêu	Sài Gòn, 1914-19
51	Đông Chu liệt quốc	Đông Châu liệt quốc	Trần Đình Nghi	Sài Gòn, 1928
52	Đông Chu liệt quốc	Đông Châu liệt quốc	Đào Trinh Nhất	Sài Sòn, 1928
53	Đông Chu liệt quốc	Đông Châu liệt quốc	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1933
54	Đông Chu liệt quốc diễn nghĩa	Đông Chu liệt quốc diễn nghĩa	Hy Chương	Hà Nội, 1935
55	Đông Chu liệt quốc	Đông Chu liệt quốc	Vũ Minh Trí	Sài Gòn, 1953
56	Ân tình tiểu thuyết	Ân tình tiểu thuyết	Nguyễn Quang Sánh	Nam Định, 1932
57	Nhị độ mai	Nhị độ mai	Nguyễn Văn Bân (Kim Giang)	Hà Nội, 1929
58	Nhi nữ tạo anh hùng	Nhi nữ tạo anh hùng	Võ Lộ	Sài Gòn, 1931
59	Nhi nữ tạo anh hùng	Nhi nữ tạo anh hùng	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1935
60	Phản Đường hậu chinh Tây	Phản Đường hậu chinh Tây	Nguyễn Tân Chiểu	Hà Nội, 1934
61	Phản Đường diễn nghĩa	Phản Đường diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1906
62	Phản Đường diễn nghĩa	Phản Đường diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	In lại, 1923
63	Phản Đường diễn nghĩa	Phản Đường diễn nghĩa	Lê Sum	Sài Gòn, 1914-15
64	Phản Đường diễn nghĩa	Phản Đường diễn nghĩa	Trần Quang	Sài Gòn, 1916
65	Phản Đường diễn nghĩa	Phản Đường diễn nghĩa	Hoàng Minh Tự	Sài Gòn, 1934
66	Phản Đường diễn nghĩa	Phản Đường diễn nghĩa	Hoàng Minh Tự	In lại, 1951
67	Phi kiếm kỳ hiệp	Phi kiếm kỳ hiệp	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1939-40
68	Phi Long kiếm nhị nương tam hiệp	Phi Long kiếm nhị nương tam hiệp	Huyền Châu	Hà Nội (1935)
69	Phi Long diễn nghĩa	Phi Long diễn nghĩa	Huỳnh Công Giác	Sài Gòn, 1906-14
70	Phi Long diễn nghĩa	Phi Long diễn nghĩa	Trưởng Minh Chánh	Sài Gòn, 1933
71	Phi tiên thiên bảo diễn nghĩa	Phi tiên thiên bảo diễn nghĩa	Lý Ngọc Hưng (Hoa Nhân)	Hà Nội, lần thứ hai
72	Phấn trang lâu diễn nghĩa	Phấn trang lầu diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1908
73	Phấn trang lâu diễn nghĩa	Phấn trang lầu diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	In lại, 1918
74	Phấn trang lâu diễn nghĩa	Phấn trang lầu diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	In lại, 1952
75	Phong ba đình	Phong ba đình	Lê Xuân Khôi (Thạch Tâm)	Hà Nội, 1938
76	Phong trần kiếm khách	Phong trần kiếm khách	Bát Quái	Hà Nội, lần thứ hai
77	Phong trần tam kiếm	Phong trần tam kiếm	Vũ Như Hải	Hà Nội, 1936
78	Phượng hoàng đao	Phượng hoàng đao	Lê Xuân Khôi (Thạch Tâm)	Hà Nội, 1930
79	Phong kiếm xuân thu	Phong kiếm xuân thu	Trần Công Hiến	Sài Gòn, 1917
80	Phong kiếm xuân thu	Phong kiếm xuân thu	Phan Như Tiệp	Sài Gòn, 1930
81	Phong kiếm xuân thu	Phong kiếm xuân thu	Quảng Nghiêm	Hà Nội,1935
82	Phong kiếm xuân thu	Phong kiếm xuân thu	Đinh Gia Hân (Cảnh Viêm)	Hải Phòng, cùng năm
83	Phong thần diễn nghĩa	Phong thần diễn nghĩa	Trần Chánh Sắt	Sài Gòn, 1906-07
84	Phong thần diễn nghĩa	Phong thần diễn nghĩa	Vũ Như Khôi	Hà Nội, 1927
85	Phong thần diễn nghĩa	Phong thần diễn nghĩa	Vương Quốc Sung	Hà Nội, cùng năm
86	Phùng Ngọc Tường tiểu sử	Lịch sử Phùng Ngọc Tường	Mai Sơn	Hà Nội, 1929
87	Phong nguyệt hiệp nghĩa	Hiệp nghĩa phong nguyệt	Nguyễn Chánh Sắt (Bá Nghiêm)	Hà Nội, 1928
88	Cam phượng trì	Cam phượng trì	Hiệp Hồn	Hà Nội, 1928
89	Quảng Châu nữ hiệp đoàn	Quảng Châu nữ hiệp đoàn	Hận Nghi	Hải Phòng, 1935
90	Khuê tú anh tài	Khuê tú anh tài	Ngô Văn Triện	Hà Nội, 1928
91	Hợp Phố châu	Hợp Phố châu	Tùng Nông Vũ Kính (Đào Viên)	Hà Nội, 1929
92	Hồng Quang đại hiệp	Hồng Quang đại hiệp	Thanh Đình	Hà Nội, 1936
93	Hồng gia nữ hiệp	Hồng gia nữ hiệp	Lê Xuân Khôi (Thạch Tâm)	Hà Nội, 1936
94	Hồng lâu mộng	Hồng lâu mộng	Nguyễn Đức Vân	Hà Nội, 1963
95	Hồng nhan điên đảo	Hồng nhan điên đảo	Lạc Khổ	Hà Nội, 1934
96	Hồng y nữ hiệp	Hồng y nữ hiệp	Lương Giang	Hà Nội, 1928
97	Hậu tam quốc diễn nghĩa	Hậu tam quốc diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1906
98	Hậu tam quốc diễn nghĩa	Hậu tam quốc diễn nghĩa	Danh Nho	Sài Gòn, 1929
99	Hậu tam quốc diễn nghĩa	Hậu tam quốc diễn nghĩa	Danh Nho	Sài Gòn, 1954
100	Hậu Hán tam hợp bảo kiếm	Hậu Hán tam hợp bửu kiếm	Trần Công Danh	Sài Gòn, 1906
101	Hậu Hán tam hợp bảo kiếm	Hậu Hán tam hợp bửu kiếm	Trần Công Danh	In lại, 1917
102	Hậu Tây du	Hậu Tây du	Thanh Ngọc Duyên	Hà Nội, 1924
103	Hậu anh hùng (Tục anh hùng náo tam môn giai)	Hậu anh hùng (Tục anh hùng náo tam môn giai)	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1951
104	Hậu anh hùng náo tam môn giai	Hậu anh hùng náo tam môn giai	Tô Chấn	Sài Gòn, 1951
105	Hậu tái sinh duyên	Hậu tái sinh duyên	Thanh Phong	Sài Gòn, 1953
106	Hồ điệp hoa	Hồ điệp hoa	Nghiêm Xuân Lãn	Hà Nội, 1928
107	Hoa hòa thượng	Sư hổ mang	Nguyễn Tử Siêu	Hà Nội, 1935
108	Hỏa thiêu Hồng Liên tự	Bọn võ hiệp đốt cháy chùa Hồng Liên	Ngô Văn Triện (Trúc Khê)	Hà Nội, 1935
109	Gia đình chuyên chế chi minh giám	Mảnh gương chuyên chế trong gia đình	Ngô Văn Triện (Trúc Khê)	Hà Nội, 1927
110	Kiếm quang nữ hiệp	Kiếm quang nữ hiệp	Lê Xuân Khôi (Thạch Tâm)	Hà Nội, 1936
111	Giang Đông tam hiệp	Giang Đông tam hiệp	Văn Tuyền*	Hải Phòng, cùng năm
112	Giang hồ hắc kiếm	Giang hồ hắc kiếm	Vũ Hầu	Hà Nội, 1941
113	Giang hồ nữ kiếm hiệp	Giang hồ nữ kiếm hiệp	Lê Xuân Khôi (Thạch Tâm)	Hà Nội, 1936-37
114	Giang hồ nữ hiệp	Giang hồ nữ hiệp	Nguyễn Chánh Sắt (Tân Châu)	Sài Gòn, 1938-39
115	Giang hồ kỳ văn	Giang hồ kỳ văn	Bách Lữ	Hải Phòng
116	Giang hồ nghĩa hiệp	Giang hồ nghĩa hiệp	Lý Ngọc Hưng (Hoa Nhân)	Hà Nội, 1928
117	Kim cổ kỳ quan	Kim cổ kỳ quan	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1910-11
118	Kim cổ kỳ quan	Kim cổ kỳ quan	Trần Thanh Đạm	Sài Gòn, 1957
119	Cân quắc anh hùng	Cân quắc anh hùng	Thành Ngọc Duyên	Hà Nội, 1924
120	Giang Nam kiếm hiệp	Giang Nam kiếm hiệp	Đông Quang	Hà Nội, 1936
121	Kim Lăng tam kiệt	Kim Lăng tam kiệt	Nguyễn Nam Thông (Đông Quang)	Hà Nội, 1937
122	Kính hoa duyên	Kính hoa duyên	Nguyễn Xuân Lâm	Hà Nội, 1928
123	Cứu khổ kiếm	Gươm cứu khổ	Nguyễn Tử Siêu	Hà Nội, 1928
124	Cửu mỹ kỳ duyên	Cửu mỹ kỳ duyên	Phạm Quang Sáng	Hà Nội, 1924
125	Cửu châu thần kiếm	Cửu châu thần kiếm	Châu Hưng	Hà Nội, 1936
126	Không Đồng kỳ hiệp	Không Đồng kỳ hiệp	Trần Tuấn Khải	Hà Nội, 1935
127	Côn Luân ngũ hiếm hiệp	Côn Lôn ngũ kiếm khách	Thạc Quân	Hà Nội, 1936
128	Lý Tồn Hiếu diễn nghĩa	Lý Tồn Hiếu diễn nghĩa	Ngô Văn Triện (Trúc Khê)	Hà Nội, 1928
129	Lý Tồn Hiếu diễn nghĩa	Lý Tồn Hiếu diễn nghĩa	Ngô Văn Triện (Trúc Khê)	Hà Nội, 1934
130	Lê Nguyên Hồng tiểu sử	Lịch sử Lê Nguyên Hồng	Mai Sơn	Hà Nội, 1929
131	Liêu trai chí dị	Liêu trai chí dị	Nguyễn Chánh Sắt (Tâm Chân)	Sài Gòn, 1916-18
132	Liêu trai chí dị	Liêu trai chí dị	Huyền Mạc Đạo Nhơn	Sài Gòn, 1933
133	Liêu trai chí dị	Liêu trai chí dị	Nguyễn Khắc Hiếu (Tản Đà)	Hà Nội, 1939
134	Liêu trai chí dị	Liêu trai chí dị	Nguyễn Hoạt	Sài Gòn, 1959
135	Liệt nữ kiếm	Liệt nữ kiếm	Học Hải	Hà Nội, 1923
136	Lĩnh Nam dật sự	Lĩnh Nam dật sự	Nguyễn Hữu Tiến	Hà Nội, 1925
137	Lĩnh Nam dật sự	Lĩnh Nam dật sự	Bùi Đàn	Sài Gòn, 1968
138	Lăng Vân kiếm khách	Lăng Vân kiếm khách	Lý Ngọc Hưng	Hải Phòng, 1935-36
139	Lục kiếm đồng	Lục kiếm đồng	Lữ Văn Tuyền	Hải Phòng, 1935-36
140	Song phượng tái sinh duyên	Song phượng tái sinh duyên	Tình Liễu	Hà Nội, 1934
141	Long đồ công án	Long đồ công án	Nguyễn Ngọc Thơ	Sài Gòn, 1906
142	Long đồ công án	Long đồ công án	Nguyễn Ngọc Thơ	In lại, 1927
143	Long đồ công án	Long đồ công án	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1916
144	Long hình quái khách	Long hình quái khách	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1937
145	Lỗ Hoa nương	Lỗ Hoa nương	Vương Quốc Sung	Hà Nội, cùng năm
146	Lục lâm bát kiếm	Lục lâm bát kiếm	Hải Bằng	Hà Nội, 1939
147	Lục mẫu đơn	Lục mẫu đơn	Nguyễn Trọng Quyển	Sài Gòn, 1908
148	Lục mẫu đơn	Lục mẫu đơn	Trần Văn Bình	Sài Gòn, 1953
149	Lục dã tiên tung	Lục giã tiên tung	Nguyễn Khắc Hanh	Hà Nội, 1931
150	La Thông tảo Bắc	La Thông tảo Bắc	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1906
151	La Thông tảo Bắc	La Thông tảo Bắc	Trần Phong Sắc	In lại, 1915
152	La Thông Tảo Bắc	La Thông Tảo Bắc	Vũ Hi Tô	Hà Nội, 1926
153	La Thông tảo Bắc	La Thông tảo Bắc	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1950
154	Ma phong kiếm khách	Ma phong kiếm khách	Kỹ Hà	Hà Nội, 1936
155	Man hoang kiếm hiệp	Man hoang kiếm hiệp	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1938
156	Mai Lương Ngọc diễn nghĩa	Mai Lương Ngọc diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1909
157	Mai Lương Ngọc diễn nghĩa	Mai Lương Ngọc diễn nghĩa	Phạm Văn Cường	Sài Gòn, 1927
158	Mộng trung duyên	Mộng trung duyên	Đinh Văn Đẩu	Sài Gòn, 1907
159	Mộng trung duyên	Mộng trung duyên	Cảnh Chi	Sài Gòn, 1926
160	Minh Thế Đức diễn nghĩa	Minh Thế Đức diễn nghĩa	Ngọc Liên Hoàng	Hà Nội, 1921-22
161	Minh châu duyên	Minh châu duyên	Đinh Gia Hân	Hải Phòng, 1927
162	Mộc Lan tòng quân	Mộc Lan tòng quân	Nguyễn Tứ Lãng	Nam Định, 1929
163	Ma y nữ	Ma y nữ	Bát Quái	Hà Nội, 1968
164	Nam du hoa quang	Nam du huệ quang	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1951
165	Nữ bá vương	Nữ bá vương	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1937
166	Nữ báo phục thù	Gái trả thù cha	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1925
167	Nữ quân tử diễn nghĩa	Nữ quân tử diễn nghĩa	Nguyễn Khắc Hạnh	Hà Nội, 1923
168	Nữ anh hùng	Gái anh hùng	Khuyết danh	Hà Nội, 1934
169	Nữ anh hùng	Nữ anh hùng	Nguyễn Văn Bân	Hà Nội, in lần thứ hai (trước 1942)
170	Nữ hiệp hồng nương tử	Nữ hiệp hồng nương tử	T. Thanh Chúc	Hà Nội, 1935
171	Phạ thê nhật ký	Nhật ký sợ vợ	Lạc Khổ	Hà Nội, 1928
172	Bồng lai hiệp khách	Bồng lai hiệp khách	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1936
173	Phiêu lưu hiệp sĩ	Phiêu lưu hiệp sĩ	Lý Ngọc Hưng (Hoa Nhân)	Hà Nội, 1937
174	Bình Sơn lãnh yến	Bình Sơn lãnh yến	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1927
175	Bình Dương kỳ hiệp	Bình Dương kỳ hiệp	Đỗ Thủy	Hà Nội, 1935
176	Thất quốc chí diễn nghĩa	Thất quốc chí diễn nghĩa	Lý Ngọc Hưng (Hoa Nhân)	Hà Nội, 1929-30
177	Thất quốc chí diễn nghĩa	Thất quốc chí diễn nghĩa	Lý Ngọc Hưng (Hoa Nhân)	In lần thứ hai, 1931
178	Thất quốc chí diễn nghĩa	Thất quốc chí diễn nghĩa	Lý Ngọc Hưng (Hoa Nhân)	In lần thứ ba, 1932
179	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Nguyễn Văn Dược	Sài Gòn, 1924
180	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Phạm Văn Diễu	Sài Gòn, 1931-32
181	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Hy Chương	Hà Nội, 1934
182	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1935
183	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Phạm Văn Diễu	Sài Gòn, 1931-32
184	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Thất kiếm thập tam hiệp diễn nghĩa	Phạm Văn Diễu	In lại, 1951
185	Thất hiệp ngũ nghĩa	Thất hiệp ngũ nghĩa	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1934-35
186	Thất hiệp ngũ nghĩa	Thất hiệp ngũ nghĩa	Phạm Văn Diễu	Sài Gòn, cùng năm
187	Càn Long hạ Giang Nam	Càn Long hạ Giang Nam	Huỳnh Trí Phú	Sài Gòn, 1908-10
188	Càn Long hạ Giang Nam	Càn Long hạ Giang Nam	Sơn Nhân&Nhật Nam thư xã	Hà Nội, 1933-34
189	Càn Long hạ Giang Nam	Càn Long hạ Giang Nam	Thanh Phong	Sài Gòn, 1952
190	Tình hải phong ba	Bể tình nổi sóng	Nguyễn Tử Siêu	Hà Nội, 1927
191	Thanh xà bạch xà	Thanh xà bạch xà	Tân Sơn	Sài Gòn, 1935
192	Tình sử	Tình sử	Nguyễn Quang Oánh	Hà Nội, 1931
193	Thanh thiên đại hiệp	Thanh thiên đại hiệp	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1936
194	Quần anh kiếm hội	Quần hùng kiếm hội	Đỗ Văn Lâm (Thanh Đinh)	Hà Nội, 1936
195	Quần anh kiệt diễn nghĩa	Truyện quần anh kiệt	Trịnh Hoài Nghĩa	Sài Gòn, 1906-07
196	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Nguyễn Liên Phong, Nguyễn An Cư	Sài Gòn, 1907
197	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Phan Kế Bính & Nguyễn Văn Vĩnh	Hà Nội, 1909-1918
198	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Phan Kế Bính & Nguyễn Văn Vĩnh	In lần thứ tư, Sài Gòn, 1928
199	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Phan Kế Bính & Nguyễn Văn Vĩnh	Sài Gòn, 1949
200	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Đinh Gia Hân (Cảnh Viêm) & Vũ Giáp	Hải Phòng, 1928-30
201	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Nghiêm Xuân Lâm	Hà Nội, 1931-32
202	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Hiền Lương	Hà Nội, 1934-35
203	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Vũ Hi Tô	Hà Nội, 1937
204	Tam quốc chí diễn nghĩa	Tam quốc chí diễn nghĩa	Hồ Hải Lãng Nhân	Paris, 1952
205	Tam hợp bảo kiếm	Tam hợp bửu kiếm	Thanh Phong	Sài Gòn, 1954
206	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1906
207	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Trần Phong Sắc	In lần thứ hai, Sài Gòn, 1916
208	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Trần Phong Sắc	In lần thứ ba, Sài Gòn, 1918
209	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Trần Phong Sắc	In lại, Sài Gòn, 1928
210	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Trần Kim Đĩnh	Gia Định, 1929
211	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Trần Kim Đĩnh	In lại, Sài Gòn, 1930
212	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1934
213	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Vương Thọ Hoa (Tô Sinh)	Hà Nội, 1937
214	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Vũ Xuân Mai	Hà Nội, cùng năm
215	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Đinh Gia Hân (Cảnh Viêm)	Hải Phòng, cùng năm
216	Tam hạ Nam Đường	Tam hạ Nam Đường	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1951
217	Sơn Đông kiếm khách	Sơn Đông kiếm khách	Lê Văn Giới (Thanh Đình)	Hà Nội, 1937
218	Thiếu lâm trường hận	Thiếu lâm trường hận	Hải Bằng	Hà Nội, 1937
219	Thiếu lâm nữ hiệp	Thiếu lâm nữ hiệp	Nghiêm Xuân Lâm	Hà Nội, 1935
220	Thần long vũ kiếm	Thần long vũ kiếm	Lỗ Công Tài	Hà Nội, 1937
221	Thần đồng xuất thế	Thần đồng xuất thế	Bát Quái	Hà Nội, cùng năm
222	Nhị thập quả phụ chinh Tây	Nhị thập quả phụ chinh Tây	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1918
223	Nhị thập quả phụ chinh Tây	Nhị thập quả phụ chinh Tây	Trần Phong Sắc	In lần thứ hai, Sài Gòn, 1923
224	Thập quốc anh hùng	Thập quốc anh hùng	Hòe Đình	Hà Nội, 1935
225	Thạch đầu hồn	Thạch đầu hồn	Trần Tuấn Khải	Sài Gòn, 1933
226	Song phượng kỳ duyên	Song phượng kỳ duyên	Nguyễn Đỗ Mục	Lần thứ hai, Hà Nội, 1922
227	Song phượng kỳ duyên	Song phượng kỳ duyên	Nguyễn Đỗ Mục	Lần thứ ba, Hà Nội, 1924
228	Song phượng kỳ duyên	Song phượng kỳ duyên	Nguyễn Đỗ Mục	In lại, 1928
229
230	Song phượng kỳ duyên	Song phượng kỳ duyên	Nguyễn Đỗ Mục	Lần thứ năm, 1931
231	Song phượng kỳ duyên	Song phượng kỳ duyên	Lan Hương	Hà Nội, 1924
232	Song quang bảo kiếm	Song quang bửu kiếm	Dương Tấn Long	Sài Gòn, 1934
233	Song mỹ lương duyên	Song mỹ lương duyên	Nghiêm Xuân Lâm	Hà Nội, 1926
234	Song hiệp phá gian	Song hiệp phá gian	Nghiêm Xuân Lâm	Hà Nội, 1927
235	Thủy hử diễn nghĩa	Thủy hử diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1906-10
236	Thủy hử diễn nghĩa	Thủy hử diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1911
237	Thủy hử diễn nghĩa	Thủy hử diễn nghĩa	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1933
238	Thủy hử diễn nghĩa	Thủy hử diễn nghĩa	Võ Minh Trí	Sài Gòn, 1953
239	Thuận Trị quá giang	Thuận Trị quá giang	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1908
240	Thuận Trị quá giang	Thuận Trị quá giang	Trần Văn Bình	Sài Gòn, 1951
241	Thuyết Đường diễn nghĩa	Thuyết Đường diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1908-19
242	Thuyết Đường diễn nghĩa	Thuyết Đường diễn nghĩa	Phan Như Tiếp	Sài Gòn, 1930
243	Thuyết Đường diễn nghĩa	Thuyết Đường diễn nghĩa	Dương Mạnh Húc	Sài Gòn, 1930
244	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1906
245	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Nguyễn An Khương	In lại, 1914
246	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Đào Phố	Hà Nội, 1927
247	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Tống Từ Vân diễn nghĩa	Thanh Phong	Sài Gòn, 1925
248	Tống Nhạc Phi	Tống Nhạc Phi	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1934
249	Tùy Đường truyện	Tùy Đường truyện	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1910
250	Tùy Đường diễn nghĩa	Tùy Đường diễn nghĩa	Nguyễn Gy	Hà Nội, 1933
251	Đài Loan nữ kiếm khách	Đài Loan nữ kiếm khách	Đông Hương	Hà N ội, 1936
252	Thái Ất thần đao	Thái Ất thần đao	Bằng Côn	Hà Nội, 1939
253	Thiết hoa tiên sử	Thiết hoa tiên sử	Nguyễn Văn Bân (Kim Giang)	Hà Nội, 1939
254	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Vạn huê lầu diễn nghĩa	Nguyễn Minh Bạch	Sài Gòn, 1906-11
255	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Vạn huê lầu diễn nghĩa	Nguyễn An Khương và những người khác	Lần thứ ba, 1915-17
256	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Vạn huê lầu diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1917
257	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	In lại, Sài Gòn, 1929
258	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1933
259	Vạn hoa lâu diễn nghĩa	Tống Định Thanh (Vạn Hoa Lầu)	Đinh Gia Hân (Cảnh Viêm)	Hà Nội, 1933
260	Vạn lý kỳ duyên	Vạn lý kỳ duyên	Chu Hồng Nguyên	Hà Nội, 1942
261	Vạn niên thanh	Vạn niên thanh	Phùng Huy	Hà Nội, 1923-28
262	Ngũ hổ bình Liêu	Ngũ hổ bình Liêu	Lê Xuân Lôi	Hà Nội, 1930
263	Ngũ hổ bình Liêu	Ngũ hổ bình Liêu	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1933
264	Ngũ hổ bình Nam	Ngũ hổ bình Nam	Trần Hữu Quang &Trần Quang Xuân	Sài Gòn, 1907
265	Ngũ hổ bình Nam	Ngũ hổ bình Nam	Nguyễn Như Hoàng	Sài Gòn, 1907-11
266	Ngũ hổ bình Nam	Ngũ hổ bình Nam	?	Gia Định, 1929
267	Ngũ hổ bình Nam	Ngũ hổ bình Nam	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1934
268	Ngũ hổ bình Nam	Ngũ hổ bình Nam	Đinh Gia Lam	Hải Phòng, 1934
269	Ngũ hổ bình Tây	Ngũ hổ bình Tây	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1906
270	Ngũ hổ bình Tây	Ngũ hổ bình Tây	Nguyễn Chánh Sắt	In lại, 1914-16
271	Ngũ hổ bình Tây	Ngũ hổ bình Tây	Nguyễn Chánh Sắt	In lại, 1923
272	Ngũ hổ bình Tây	Ngũ hổ bình Tây	Nguyễn An Khương	Sài Gòn, 1907
273	Ngũ hổ bình Tây	Ngũ hổ bình Tây	Nguyễn An Khương	In lại, 1914
274	Ngũ hổ bình Tây	Ngũ hổ bình Tây	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1951
275	Ngũ hồ hiệp khách	Ngũ hồ hiệp khách	Thượng Văn	Hà Nội, 1937
276	Ngũ hoa kiếm diễn nghĩa	Ngũ hoa kiếm diễn nghĩa	Nguyễn Tử Siêu	Hà Nội, 1937
277	Ngũ kiếm triều vương	Ngũ kiếm triều vương	Đức Lưu Phương	Hà Nội, 1940
278	Ngũ kiếm tiểu bát nghĩa	Ngũ kiếm tiểu bát nghĩa	Nguyễn Tử Lãng	Nam Định, 1928
279	Ngũ nữ hưng Đường	Ngũ nữ hưng Đường	Đinh Gia Hân (Cảnh Viêm)	Hà Nội, 1927
280	Ngũ nữ hưng Đường	Ngũ nữ hưng Đường	Trần Văn Liêm	Sài Gòn, 1931
281	Ngô Việt xuân thu	Ngô Việt xuân thu	Ngô Tất Tố	Sài Gòn, 1928
282	Ngũ Nhạc kỳ hiệp	Ngũ Nhạc kỳ hiệp	Hoàng Đạo Thăng	Hà Nội, 1936
283	Võ Tắc Thiên tứ đại kỳ án	Võ Tắc Thiên tứ đại kỳ án	Nguyễn Khắc Hanh	Hà Nội, 1927
284	Ngũ Tử Tư	Ngũ Tử Tư	Phi Tùng Tử	Hà Nội, 1928
285	Tây Hán diễn nghĩa	Tây Hớn diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, lần thứ hai, 1908
286	Tây Hán diễn nghĩa	Tây Hớn diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	In lại, 1912-15
287	Tây Hán diễn nghĩa	Tây Hớn diễn nghĩa	Lê Xuân Lộc	Hà Nội, 1931
288	Tây Hán diễn nghĩa	Tây Hớn diễn nghĩa	Thanh Phong	Sài Gòn, 1952
289	Tây Thi truyện diễn nghĩa	Tây Thi chuyện diễn nghĩa	Đào Phổ	Hà Nội, 1924
290	Tây du ký	Tây du ký	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1914
291	Tây du ký	Tây du ký	Lạc Khổ	Hà Nội, 1933-35
292	Tây du ký	Tây du ký	Nguyễn Công Kiêu	Sài Gòn, 1917
293	Tây du diễn nghĩa	Tây du diễn nghĩa	Hoàng Minh Tư	Bến Tre, 1935
294	Tây du diễn nghĩa	Tây du diễn nghĩa	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1951-52
295	Tiên kiếm	Thanh kiếm tiên	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1935
296	Tiểu hồng bào hải thụy	Tiểu hồng bào hải thụy	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1910-11
297	Tiểu hồng bào hải thụy	Tiểu hồng bào hải thụy	Nguyễn Chánh Sắt	In lại, 1930
298	Tiếu lâm tân thuyết	Tiếu lâm tân thuyết	Trần Quang Nhiễu	Sài Gòn, 1908
299	Tiểu nữ hiệp	Tiểu nữ hiệp	Bích Ngọc	Hà Nội, 1936
300	Tiểu ngũ nghĩa	Tiểu ngũ nghĩa	Phạm Văn Điêu	Sài Gòn, 1930
301	Tiểu hiệp phục thù	Tiểu hiệp phục thù	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1936
302	Tân nữ học sinh	Tân nữ học sinh	Song Động	Hà Nội, 1929
303	Tân Tam quốc chí	Tân Tam quốc chí	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1910
304	Tục Thất kiếm thập tam hiệp	Tục Thất kiếm thập tam hiệp	Lý Ngọc Hưng (Hoa Nhân)	Hà Nội, 1928-29
305	Tục Thủy hử	Tục Thủy hử	Tân Hiên	Hà Nội, 1935
306	Tục Tiểu ngũ nghĩa	Tục Tiểu ngũ nghĩa	Phạm Văn Điêu	Sài Gòn, 1931
307	Tục Anh hùng náo tam môn giai	Tục Anh hùng náo tam môn giai	Vũ Đình Long	Hà Nội, 1925
308	Tục Tái sinh duyên	Tục Tái sinh duyên	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1924
309	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1907
310	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Tiết Đinh Sơn chinh Tây
311	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Trần Phong Sắc	In lần thứ hai, 1918
312	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Nguyễn Dương Quan	Sài Gòn, 1907
313	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1914-18
314	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Tiết Đinh Sơn chinh Tây	Nguyễn Chánh Sắt	Lần thứ ba, Sài Gòn, 1928
315	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Trần Hữu Quang	Sài Gòn, 1907
316	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Trần Hữu Quang	In lại, 1910-11
317	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Trần Hữu Quang	Lần thứ tư, 1918
318	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Nguyễn Kim Đĩnh	Gia Định, 1929
319	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Tiết Nhân Quý chinh Đông	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1933
320	Tuyết Hồng lệ sử	Tuyết Hồng lệ sử	Nguyễn Quang Sánh	Hà Nội, 1932
321	Yên hoa kỳ sử	Yên hoa kỳ sử	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1931
322	Dương Văn Quảng bình Nam	Dương Văn Quảng bình Nam	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1908
323	Giao trì hiệp nữ	Giao trì hiệp nữ	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1939
324	Nhất Chi Mai đại hiệp sĩ	Nhất Chi Mai đại hiệp sĩ	Lê Xuân Khôi (Thạch Tâm)	Hà Nội, 1936
325	Âm thanh kiếm	Âm thanh kiếm	Điệp Hùng	Hà Nội, 1936
326	Ẩn hiệp sĩ	Ẩn hiệp sĩ	Ngươn Long	Hà Nội, 1938
327	Anh liệt diễn nghĩa	Anh liệt diễn nghĩa	Nguyễn Tân Chiểu (Ninh Xuyên)	Hà Nội, 1928
328	Anh hùng náo tam môn giai	Anh hùng náo tam môn giai	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1907
329	Anh hùng náo tam môn giai	Anh hùng náo tam môn giai	Vũ Đình Lợi	Hà Nội, 1924
330	Anh hùng náo tam môn giai	Anh hùng náo tam môn giai	Quảng Nguyên	Hà Nội, 1935
331	Anh hùng náo tam môn giai	Anh hùng náo tam môn giai	Nguyễn Mân Châu	Hà Nội, 1950
332	Anh hùng náo tam môn giai	Anh hùng náo tam môn giai	Tô Chẩn	Sài Gòn, 1951
333	Vĩnh Khánh thăng bình	Vĩnh Khánh thăng bình	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1910-11
334	Du long hý phượng (xem Chính Đức du Giang Nam)
335	Ngọc lê hồn	Ngọc lê hồn	Ngô Văn Triện (Trúc Khê)	Hà Nội, 1930
336	Ngọc đường xuân	Ngọc đường xuân	Vũ Kính	Hà Nội, 1929
337	Ngọc uyên ương	Ngọc uyên ương	Ngô Văn Triện	Hà Nội, 1928
338	Dư chi thiếp	Vợ lẽ của tôi	Nguyễn Nam Thông	Hà Nội, 1939
339	Oan hồn kiếm	Oan hồn kiếm	Bát Quái	Hà Nội, 1939
340	Nguyên sử diễn nghĩa	Nguyên sử diễn nghĩa	Đào Xuân Trinh	Hà Nội, 1935
341	Uyên ương kiếm	Uyên ương kiếm	Thanh Đình&Tuấn Lang	Hà Nội, 1937
342	Nhạc Phi diễn nghĩa	Nhạc Phi diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1928-29
343	Nhạc Phi diễn nghĩa	Nhạc Phi diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	In lại, 1952
344	Nhạc Phi truyện	Truyện Nhạc Phi	Phụng Hoàng Sang	Sài Gòn, 1905-09
345	Vân Thiên Lãnh	Vân Thiên Lãnh	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1938
346	Tái sinh duyên	Tái sinh duyên	Trần Công Đông	Sài Gòn, 1920
347	Tái sinh duyên	Tái sinh duyên	Nguyễn Đỗ Mục	Hà Nội, 1923
348	Tái sinh duyên	Tái sinh kỳ duyên diễn nghĩa	Phạm Thị Phương	?, 1928
349	Tái sinh duyên	Tái sinh kỳ duyên diễn nghĩa	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1929
350	Tái sinh duyên	Tái sinh kỳ duyên diễn nghĩa	Lê Duy Thiện	Sài Gòn, 1930
351	Tái sinh duyên	Tái sinh kỳ duyên diễn nghĩa	Thanh Phong	Sài Gòn, 1950
352	Chính Đức du Giang Nam                (Du long hý phượng)	Chánh Đức du Giang Nam	Trần Phong Sắc	Sài Gòn, 1907
353	Chính Đức du Giang Nam                (Du long hý phượng)	Chánh Đức du Giang Nam	Trần Bá Thời (Vạn Phước)	Sài Gòn, 1932
354	Chính Đức du Giang Nam                (Du long hý phượng)	Chánh Đức du Giang Nam	Trần Văn Bình	Sài Gòn, 1953
355	Chinh Tây diễn nghĩa	Chinh Tây diễn nghĩa	Vũ Hi Tô	Hà Nội, 1923-24
356	Trung Hoa nữ phi tướng Trịnh Dục Tú	Trung Hoa nữ phi tướng Trịnh Dục Tú	Nguyễn Học Hải	Hà Nội, 1927
357	Chung Nam huyết hận	Chung Nam huyết hận	Lý Ngọc Hưng	Hà Nội, 1938
358	Chung Vô Diệm	Chung Vô Diệm	Nguyễn Chánh Sắt	Sài Gòn, 1909-11
359	Chung Vô Diệm	Chung Vô Diệm	Đào Phổ & Đinh Gia Hân	Hà Nội, 1934
360	Chu long kiếm	Chu long kiếm	Văn Tuyền*	Hải Phòng, 1935
361	Tẩu mã xuân thu	Tẩu mã xuân thu	Đào Phổ	Hà Nội, 1928

 

CHÚ THÍCH:

1. Chữ Nôm do một hoặc nhiều chữ Hán tạo thành. Khi dùng một chữ Hán thì tác dụng duy nhất của chữ Hán là biểu âm. Khi tổ hợp nhiều chữ Hán thì một chữ trong đó là biểu âm, còn các chữ khác biểu ý. Ví dụ: chữ chợ thì chữ Hán phía trên (trợ) biểu đạt âm chợ, còn chữ ở dưới (thị) biểu đạt nghĩa. Về thời điểm ra đời của chữ Nôm, hiện còn nhiều thuyết khác nhau. Có điều, những tác phẩm chữ Nôm đầu tiên lại không còn lưu giữ được. Có người cho chữ Nôm ra đời vào thế kỷ 8, có người lại cho là thế kỷ 12. Song dù thế nào chăng nữa, chắc chắn chữ Nôm vào thế kỷ 13 đã được sử dụng rộng rãi. 

2. Xem Tân Đường thư, quyển 152, Khương Công Phụ. 

3. Về bản dịch không đầy đủ, xin xem “Receuil des puissance invisibles du pays de Việt” (“Việt điện u linh tập” của Lý Tế Xuyên) của Maurice Durand trong tờ Dân Việt Nam - Le Peuple Vietnamien, số 3, tháng 8.1949, tr.3-19.

4. Không có bản dịch đầy đủ tác phẩm này sang một ngôn ngữ phương Tây nào mà chỉ có tóm tắt các câu chuyện trong “Eine Novelllensammlung der fruhen Mig-zeit Das Chien-teng hsin-hua des Ch’u Yu”, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, số 108 (năm 1958), tr.338-382. 

5. Song Tiễn đăng tân thoại lại bị cấm ở Trung Quốc năm 1442, vì một viên quan đã phàn nàn rằng sau khi đọc xong tác phẩm này, nho sĩ xao lãng học hành.

6. Về ảnh hưởng của Tiễn đăng tân thoại ở Triều Tiên và Nhật Bản, xin xem các bài nghiên cứu trước bài này.

7. Xin xem bản dịch Truyền kỳ mạn lục (Nguyễn Dữ) sang tiếng Pháp Vaste recuile de légends merveilleuses của Tiến sĩ Nguyễn Trần Huân, Paris, Gallimard, Đông phương tri thức, Danh tác tùng thư của UNESCO, 1962. 

8. Đương thời có một trào lưu sôi nổi xuất bản các tiểu thuyết chữ Hán và tiểu thuyết văn xuôi do các nhà văn ở các nước láng giềng viết. 

9. Thư mục các tác phẩm Hán Nôm lưu trữ tại các thư viện Pháp đang được biên soạn ở Trường Viễn Đông bác cổ Pháp theo đề nghị của ông Trần Khánh Hạo.

            Cách đây vài năm một hợp đồng đã được ký kết giữa Viện nghiên cứu Hán Nôm (Hà Nội) với Trường Viễn Đông bác cổ về việc biên soạn một thư mục di sản Hán Nôm. Công trình này đã được Nhà xuất bản Khoa học xã hội xuất bản năm 1993 với cái tên Di sản Hán Nôm thư mục đề yếu, 3 tập (Chú thích của ND).

10. Hàn luật dùng những nguyên tắc của thi luật đời Đường.

11. Xem Hatanénaka Toshio, “Kim Vân Kiều” tại Trung Quốc, Việt Nam hòa Nhật Bản” (“Kim Vân Kiều” ở Trung Quốc, Việt Nam và Nhật Bản), Đạm Giang chu báo (Tuần báo Đạm Giang), quyển 2, số 2 và quyển 3, số 1, Đài Bắc, tr.94-95.

12. Xin xem Mélanges sur Nguyễn Du réunis à l’occasion du bi-centenaire de sa naissance (1975)  (Tập văn kỷ niệm 200 năm sinh Nguyễn Du) do Maurice Durand chỉ đạo, EFEO xuất bản, Paris, 1966, tr.317 .

13. Lý Văn Phức còn mô phỏng một tạp kịch đời Nguyên là Tây sương ký thành Truyện Tây sương.

14. Một số người cho rằng năm sinh của ông là 1694, lại cũng có người cho rằng ông sinh năm 1765.

15. Chi tiết hơn về truyện Nôm chịu ảnh hưởng Trung Quốc, xin xem Trần Quang Huy, Việt nam Nôm truyện dữ Trung Quốc tiểu thuyết quan hệ chi nghiên cứu. Đây là luận án in trên giấy nến, hiện lưu giữ tại Đại học quốc lập Đài Loan (1973, 2 quyển, 307 trang). Tác giả nghiên cứu khoảng 20 truyện Nôm Việt Nam dựa theo nguyên tác Trung Quốc. Trong luận văn này có một thư mục rất phong phú các tác phẩm Việt Nam, Trung Quốc, Pháp và Anh. Đáng tiếc là những tác phẩm Việt Nam nhắc đến trong thư mục đó lại chỉ là những ấn phẩm ở miền Nam Việt Nam trước đây.   

16. Maurice Durand (Imagerie populaire vietnamiene - Truyền thuyết dân gian Việt Nam, do EFEO xuất bản, Paris, 1960, tr.35) đã dẫn Thạch Sanh truyện làm ví dụ. Có một số nhà bình luận Việt Nam cho rằng ở Campuchia cũng có câu chuyện này và nó bắt nguồn từ Tripitaka. Song cần lưu ý ở đây là nhân vật dũng sĩ này cũng xuất hiện ở Trung Quốc rất sớm. Chàng là hình tượng rất được rất được hoan nghênh trong kịch mục của tỉnh Triết Giang Trung Quốc (Phương Hải Như và Ngô Triệu Thiên đã cải biên thành vở kịch hiện đại Vân trung lạc tú hài- Hài thêu lạc trong mây, Triết Giang văn nghệ xã ấn hành, 1984, 58 trang). Đồng thời, nhiều truyền thuyết về nhân vật này cũng được lưu truyền rộng rãi trong các dân tộc thiểu số Vân Nam. Từ những ví dụ giản đơn này chúng ta thấy những cuộc thiên di văn học có thể phức tạp hơn chúng ta hình dung rất nhiều.  

17. Henri Cordier, Bibliotheca Indosinica (Văn khố Đông Dương) có Tự điển về các tác phẩm của bán đảo Đông Dương, Paris, 1915, quyển 4, tr.2328-2382.

            P. Boudet & R. Bourgeoir, Bibliographi de l’Indochine Francaise (Thư mục Đông Dương thời thuộc Pháp), Hà Nội, Nhà in quốc gia, quyển 3-4 (1) năm 1932-1934, quyển 4 (2) do bà Boudet xuất bản năm 1967, Paris, Adrien Maisonneuve.

18. Christiane Rageau, Catalogue du fonds indochinois de la Bibliothèque Nationale (Thư mục sách Đông Dương trong Thư viện quốc gia), quyển 1, sách Việt Nam in bằng chữ quốc ngữ, 1922-1954, Paris, Thư viện quốc gia, 1979.

19. Hiện có những bản dịch xuất bản trước đây tại Sài Gòn được tái bản ở Pháp và Mỹ.

20. Đây là một trường tư thục hoạt động dưới sự điều hành của các trí thức tiến bộ, như Nguyễn Quyền, Hoàng Tăng Bí, Dương Bá Trạc... Mục đích của nhà trường là truyền bá tri thức mới, và tiến hành những cải cách văn hóa xã hội. Đông Kinh nghĩa thục tồn tại trong khoảng thời gian ngắn ngủi (1907-1909) nhưng đã có những ảnh hưởng nhất định. Nhà trường có các phân hội tại nhiều thị trấn ở Bắc kỳ, xin xem Đào Trinh Nhất, Đông Kinh nghĩa thục, Hà Nội, Nhà xuất bản Mai Lĩnh, 1937.  

21. Ông là bỉnh bút cho các tờ Đăng cổ tùng báo (1907) và Đông Dương tạp chí (1913).

22. Chẳng hạn trong các thành ngữ sau đây: nóng như Trương Phi, đa nghi như Tào Tháo, và mưu lược như Gia Cát...

23. Đặng Thai Mai, Trên đường học tập và nghiên cứu, Hà Nội, Văn học, 1969, tập 2, tr.191-192.

24. Xem Cordier, Đã dẫn, tr.2328-2382.

*Thực tế đây là những sáng tác của một nhà văn Việt Nam là Phạm Cao Củng (sinh năm 1913, hiện sống tại Mỹ; tác giả của nhiều tiểu thuyết trinh thám xuất hiện vào những năm 30, 40 của thế kỷ 20), nhưng khi xuất bản lại đề là “dịch” để thỏa mãn thị hiếu chuộng truyện Tàu của độc giả lúc bấy giờ. Nhân đây xin bày tỏ lời cảm ơn đến PGS. TS. Phạm Tú Châu về đính chính này và những tư liệu của bà về Phạm Cao Củng (ND).

.................................................................

 Theo Tiểu thuyết truyền thống Trung Quốc ở Châu Á (từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 20), Claudine Salmon biên soạn, Trần Hải Yến dịch. Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2004

• Tưởng niệm Trịnh Công Sơn - 2011-04-01 - 07:00:00
• Lê Đình Kỵ trong lý luận - phê bình văn học - 2008-09-13 - 11:45:20
• Sinh viên Khoa Văn học và Ngôn ngữ đạt giải nhất ... - 2008-09-17 - 10:46:00
• Giới thiệu Khoa - 2012-04-07 - 07:00:00
• Bộ môn Văn học Việt Nam - 2008-12-28 - 02:54:30
• Bộ môn Lý luận và Phê bình văn học - 2008-12-28 - 02:54:57
• Bộ môn Văn học nước ngoài và Văn học so sánh - 2008-12-28 - 02:55:44
• Bộ môn Nghệ thuật học - 2008-12-28 - 02:56:18
• Bộ môn Hán Nôm - 2008-12-28 - 02:56:32
• Nhẫn - 2008-09-17 - 10:53:15
• Về một người bạn đã đi xa - 2009-01-16 - 08:42:39