Vào giữa thế kỷ XIX, chủ nghĩa tư bản phương Tây ồ ạt xâm nhập vào phương Đông. Các nước phương Đông đều đứng trước những thử thách vô cùng to lớn: hoặc bị xâm chiếm, biến thành các nước thuộc địa, hoặc từng bước trở thành các nước phụ thuộc, hoặc phải ký kết các hiệp ước bất bình đẳng với các nước phương Tây. Trong tình hình đó, ở các nước phương Đông đều đã xuất hiện các nhà cải cách chủ trương học tập chính nền văn minh phương Tây, canh tân đất nước một cách toàn diện và sâu rộng, tiến bước kịp các nước phương Tây. Fukuzawa Yukichi của Nhật Bản và Nguyễn Trường Tộ của Việt Nam là những nhà tư tưởng như vậy. Fukuzawa Yukichi được đánh giá là nhà khai sáng lớn nhất của Nhật Bản vào nửa sau thế kỷ XIX, là “Voltaire của Nhật Bản”, là “Rousseau của phương Đông”. Những tư tưởng của ông đã khai sáng cho nhân dân Nhật Bản, đưa Nhật Bản tiến lên vũ đài văn minh nhân loại. Còn Nguyễn Trường Tộ được đánh giá là nhà tư tưởng cải cách lớn nhất giữa thế kỷ XIX của Việt Nam. Khi nghiên cứu đến hai nhà tư tưởng này, chúng tôi thấy họ có nhiều điểm giống nhau đến kỳ lạ, đặc biệt là chủ trương học tập nền giáo dục phương Tây, cận đại hóa nền giáo dục ở .mỗi nước.

Trong bài viết này, thông qua so sánh tư tưởng cận đại hóa giáo dục của hai nhà tư tưởng tiêu biểu này, chúng tôi để tìm hiểu những nét giống nhau và khác nhau trong tư tưởng cận đại hóa giáo dục ở Việt Nam và Nhật Bản vào giữa thế kỷ XIX .

1.Về sự tiếp nhận học vấn phương Tây của Fukuzawwa và Nguyễn Trường Tộ

1.1 Về sự tiếp nhận học vấn phương Tây, ta thấy hai ông có rất nhiều điểm giống nhau: hai ông hầu như là người cùng thời đại, Nguyễn Trường Tộ sinh năm 1830 và mất năm 1871 còn Fukuzawa Yukichi sinh năm 1835 và mất năm 1901; thời đại của các ông là thời đại xâm nhập của chủ nghĩa tư bản phương Tây vào các nước phương Đông; thời đại mà ở các nước phương Đông đứng trước các vấn đề rất lớn: Làm thế nào để bảo vệ đất nước trước nguy cơ bị các nước phương Tây thực dân hóa và duy tân đất nước? 

Fukuzawa Yukichi thì thuở nhỏ cũng học Hán học, nhưng mãi đến năm 14-15 tuổi ông mới chú tâm đến học hành. Vốn có tư chất thông minh và óc phán xét sắc sảo nên trình độ Hán học của ông tiến bộ nhanh chóng và đạt đến trình độ uyên thâm[1]. Tinh thông Hán học nhưng ngay từ thời niên thiếu Fukuzawa Yukichi không có chí trở thành nhà Hán học, ông hướng tới một khoa mới hơn là Tây học. Như chúng ta biết, Fukuzawa Yukichi bắt đầu tiếp xúc với Tây học bằng việc học Hà Lan học (Rangaku), sau đó là Tây học (Yogaku) nhờ đó mà tư tưởng cải cách, tư tưởng khai sáng sớm hình thành trong ông.

Fukuzawa Yukichi cũng đã có dịp đi khảo sát phương Tây với tư cách là tùy viên của phái đoàn Bakufu đi Mỹ vào năm 1860 và sau đó còn đi thị sát các nước châu Âu như Anh, Pháp, Hà Lan, Phổ, Nga, Bỉ vào năm 1862 và một lần nữa trở lại Mỹ vào năm 1867.

Những chuyến đi đó có ý nghĩa cực kỳ quan trọng trong sự phát triển tư tưởng của Fukuzawa Yukichi. Tầm kiến văn về thế giới của ông được mở rộng hơn nhiều. Dựa trên những nhận thức mới mẻ đó, ông đã viết và xuất bản những bộ sách mang tính khai sáng và cải cách giáo dục như Tây dương sự tình (Seiyo Jijo)[2], Khuyến học (Gakumon no susume-1872), Khái lược về văn minh luận (Bunmeiron no gairyaku-1875). Đây là những tác phẩm quan trọng nhất biểu hiện rõ nhất tư tưởng về văn minh, về cận đại hóa nền giáo dục của ông.

Còn Nguyễn Trường Tộ từ nhỏ học Hán học, ông học rất giỏi nhưng ông không theo con đường khoa cử. Mãi đến năm mười tám, muời chín tuổi, ông mới bắt đầu tiếp xúc với văn hoá Tây phương, trước tiên là qua các giáo sĩ thừa sai người Pháp, chủ yếu là giám mục Gauthier. Sau đó, Nguyễn Trường Tộ cũng đã có dịp đi ra nước ngoài, qua các nước Đông Nam Á vào những năm 1858-1859 và các nước Tây Âu vào năm 1866, ở đó, ông đã được đọc sách báo của Tây phương, băng tiếng Pháp, tiếng Anh và các sách báo Tây phương đã được dịch ra tiếng Trung Quốc. Nhờ đó mà Nguyễn Trường Tộ đã có một kiến thức khá rộng lớn về tình hình thế giới, về văn minh châu Âu, về khoa học kỹ thuật cũng như về khoa học xã hội của Tây phương. Theo GS. Vĩnh Sính thì hệ thống sách dịch bằng chữ Hán, tức là Tân thư có tầm quan trọng đặc biệt trong việc tiếp nhận kiến thức mới và hình thành tư tưởng cải cách của Nguyễn Trường Tô[3]. 

Như vậy, điểm chung của cả hai ông là lúc nhỏ cùng học Hán học, đều học Hán học rất giỏi, nhưng cả hai đều không có chí trở thành nhà Hán học. Trường hợp Nguyễn Trường Tộ thì do ông là tín đồ Thiên chúa giáo nên không được dự thi hoặc có thể ông cũng không muốn dự thi, còn Fukuzawa Yukichi thì rõ ràng ông đã sớm phê phán về nội dung và phương pháp giáo dục Hán học, hướng tới Hà Lan học (Rangaku) nên không hề có chí hướng trở thành nhà Hán học.

Cả hai ông sớm tiếp thu Tây học: Nguyễn Trường Tộ thì học tiếng Pháp và các khoa học Tây phương qua các nhà truyền giáo, Fukuzawa Yukichi thì học Hà Lan học, sau đó là Tây học từ các nhà Tây học người Nhật. Cả hai cũng có những chuyến đi phương Tây, có dịp thị sát tình hình phương Tây. Chính những điểm chung về mặt học vấn như thế khiến cho những đề nghị cải cách của hai ông, nhất là về lĩnh vực giáo dục, có nhiều điểm giống nhau đến kỳ lạ.

1.2 Tuy nhiên, điều khác nhau quan trọng là Nguyễn Trường Tộ lớn lên khi Việt Nam bị thực dân Pháp xâm lược, đất nước từ Nam đến Bắc lần lượt rơi vào tay thực dân Pháp, nhiệm vụ cơ bản của dân tộc Việt Nam lúc đó là cứu nước bảo vệ Tổ quốc, điều này có ảnh hưởng đến sự hình thành và thực thi những chủ trương cận đại hóa nói chung và tư tưởng cận đại hóa giáo dục của ông nói riêng. Nói một cách cụ thể rằng, trong hoàn cảnh đất nước như vậy, chủ trương học tập phương Tây, cận đại hóa giáo dục của Nguyễn Trường Tộ nói riêng khó gây được sự quan tâm của triều đình và nhân dân cũng như khó có điều kiện để thực hiện. Còn Fukuzawa Yukichi lớn lên khi ở trong nước đã có phong trào Tây học khá rộng rãi, hơn nữa, Nhật Bản đã mở cửa và bắt đầu sự nghiệp duy tân đất nước. Chủ trương học tập phương Tây, cận đại hóa nền giáo dục của Fukuzawa Yukichi được hình thành chủ yếu nhờ những chuyến đi nước ngoài, khảo sát Âu-Mỹ, tiếp nhận những kiến thức về văn minh, về giáo dục của phương Tây của ông sau khi Nhật Bản đã mở cửa. Chủ trương cận đại hóa của Fukuzawa Yukichi hình thành thuận chiều với trào lưu cơ bản xã hội Nhật Bản lúc đó nên nó được cả chính quyền và dân chúng đón nhận, được thực thi một cách tích cực và mang lại hiệu quả to lớn cho đất nước.

Về việc tiếp thu Tây học, có thể nói, lúc đầu Nguyễn Trường Tộ có thuận lợi hơn bởi ông tiếp thu trực tiếp từ người phương Tây chứ không phải gián tiếp qua các nhà Tây học Nhật Bản như Fukuzawa Yukichi. Tuy nhiên, ngược lại, Nguyễn Trường Tộ tiếp thu Tây học từ những người, nói chung không phải học giả mà là những nhà truyền giáo phương Tây nên không có được một hệ thống kiến thức cơ sở vững chắc, còn Fukuzawa Yukichi tiếp thu Tây học một cách có tuần tự, có hệ thống, tiếp thu những tinh hoa của tư tưởng và lý luận giáo dục của phương Tây. Điều này có ảnh hưởng lớn đến nội dung và tính hiện thực trong những đề nghị cải cách của hai ông.

Trong quá trình hình thành tư tưởng cải cách ở hai ông thì các chuyến đi phương Tây có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Nhưng chính ở đây, giữa hai ông cũng có sự khác nhau căn bản. Khi đi sang các nước phương Tây, Nguyễn Trường Tộ đi theo các nhà truyền giáo, không có tư thế đầy đủ để quan sát và tiếp xúc với kiến thức Tây phương còn Fukuzawa Yukichi là một thành viên của phái đoàn Nhật Bản ông có dịp khảo sát tường tận từ tình hình chính trị đến đời sống xã hội và thu lượm được rất nhiều kiến thức bổ ích và thiết thực.

Điều đáng nói là khi sang phương Tây, Nguyễn Trường Tộ quan sát, đọc và suy nghĩ chứ không có điều kiện để tìm hiểu căn bản tư tưởng và giáo dục phương Tây, nên sau này khi đề xuất những cải cách mặc dầu có những điểm rất xuất sắc nhưng cũng thiếu hệ thống, thiếu tính thực tiễn còn Fukuzawa Yukichi rất chú trọng khảo sát tư tưởng phương Tây, đặc biệt tư tưởng về văn minh và tư tưởng giáo dục mới mẻ của phương Tây nên việc hình thành tư tưởng khai sáng, tư tưởng cải cách giáo dục ở ông có hệ thống và căn bản.

2. Phê phán “hư học”

Điểm giống nhau căn bản là cả Nguyễn Trường Tộ và Fukuzawa đều kịch liệt phê phán “hư học”, tức là lối học tầm chương, trích cú, thiên về kinh điển Nho học Trung Quốc, xa rời với thực tế đất nước, cụ thể là của Việt Nam và Nhật Bản.

Chúng ta hãy xem hai nhà tư tưởng của hai nước viết về nền giáo dục hư học của nước mình.

          Fukuzawa Yukichi phê phán “hư học” ở Nhật Bản: “Học hành không có nghĩa là chỉ học những chữ hóc búa, đọc những bài văn cổ khó hiểu, thưởng thức waka, làm thơ hay bàn chuyện văn học không có ích gì cho đời... Xưa nay ít có nhà Hán học nào giỏi việc nhà, hiếm cho chonin (dân thành thị:buôn bán, thủ công) nào giỏi làm waka mà lại thành công trong chuyện buôn bán. Bởi vậy có những chonin và bách tánh (nông dân) lo xa nghĩ rộng không muốn cho con mình vùi đầu vào đèn sách tối ngày để rồi phải tán gia bại sản... Điều này chứng tỏ lối học hành đó chỉ nhằm những chuyện xa vời và không có ích trong đời sống hàng ngày” [4].

Còn Nguyễn Trường Tộ viết: “Nhìn lại sự học của ta ngày nay, những điều thầy dạy học trò đều là những chuyện xa xưa…ngày nay chẳng ai theo nữa… Lúc nhỏ học thiên văn, địa lý, chính sự bên Tàu (mà nay họ đã đổi khác hết rồi), lớn lên, ra làm việc thì lại dùng địa lý, thiên văn, chính trị, phong tục nước Nam, hoàn toàn khác hẳn…Nước ta đâu phải là nước phụ dung của nước Tàu mà cứ học sách Tàu là chính…”;“Ngày nay, cái mà nước mình quý trọng là Nho. Mà Nho thì quý trọng ở nhiều văn chương, chữ nghĩa. Nếu như lấy cái công phu bền bỉ dùi mài chữ nghĩa văn chương mà học lấy cái phong phú vô vàn của tạo vật thì sẽ được biết bao điều quý báu” [5].

Qua sự phê phán hư học của Nguyễn Trường Tộ và Fukuzawa Yukichi chúng ta thấy rõ điểm giống nhau của hai ông là:

1) Gắn liền phê phán hư học với Nho học hay Hán học, tức là lối học những chuyện xa xưa của Trung Quốc, không có ý nghĩa, tác dụng gì đến cuộc sống hiện tại của Việt Nam và Nhật Bản, không giúp giải quyết những vấn đề cấp bách của hai nước.

2) Phê phán cả nội dung và phương pháp giáo dục theo kiểu hư học: Nội dung chỉ học Kinh, Thư, cổ sử Trung Quốc, Thi, Phú, không học các môn khoa học tự nhiên và khoa học thực nghiệm; phương pháp chủ yếu là luận giải những câu chữ khó hiểu, tán dương thi phú.

3) Nền giáo dục hư học như vậy làm mất bao nhiêu thời gian, làm cho giới trí thức chôn vùi cuộc đời theo khoa cử hay chốn văn chương, không thiết thực không còn thời gian mà suy nghĩ, hiến kế cho việc giải quyết các vấn đề cấp bách của đất nước.

Tuy nhiên, việc phê phán hư học ở Fukuzawa Yukichi và Nguyễn Trường Tộ cũng có nhiều điểm khác nhau:

1) Nguyễn Trường Tộ tập trung vào việc phê phán hư học với việc chỉ ra sự bất lực của hệ thống quan lại được đào tạo theo chế độ khoa cử không còn thích hợp để giải quyết những vấn đề sống còn của đất nước. Còn Fukuzawa Yukichi thì phê phán lối giáo dục cũ là nền giáo dục trống rỗng, không thực tế, không mang lại lợi ích thiết thực hàng ngày, cản trở công cuộc duy tân đang diễn ra ở Nhật Bản.

2) Điểm khác thứ hai là trong khi phê phán hư học, Nguyễn Trường Tộ thường lấy dẫn chứng xung quanh giáo dục theo chế độ khoa cử cũ để phê phán hay biểu dương còn Fukuzawa Yukichi thì thường lấy những dẫn chứng liên quan đến sự nghiệp phát triển kinh tế-thương mại của Nhật Bản ra phân tích. Nguyễn Trường Tộ đưa ra những dẫn chứng cụ thể để chứng minh rằng, sản phẩm đào tạo của lối học cũ là đào tạo những quan lại giỏi thơ phú xưa những không biết thực thi sứ mệnh hiện tại của mình:“Tôi đã thấy nhiều quan lại nói năng hoạt bát, chuyện trên trời dưới đất thì thao thao bất tuyệt, thế mà đặt bút thảo một công văn giấy tờ thì phải nhờ thư lại” [6]. Fukuzawa Yukichi thì so sánh những nhà Hán học (Nho học) với tầng lớp thị dân Nhật Bản để chứng minh tính hư học của nền giáo dục cũ: “Xưa nay ít có nhà Hán học nào giỏi việc nhà, hiếm cho chonin (dân thành thị) nào giỏi làm waka mà lại thành công trong chuyện buôn bán. Điều này chứng tỏ lối học hành đó chỉ nhằm những chuyện xa vời và không có ích trong đời sống hàng ngày” [7].

Những điểm giống nhau của hai ông trong việc phê phán hư học chứng tỏ nền giáo dục truyền thống phương Đông vào giữa thế kỷ XIX đã xa rời thực tế, không đáp ứng được yêu cầu của hiện tại, không giải quyết được những vấn đề cấp bách của từng nước và khu vực. Còn những điểm khác nhau trong sự phê phán hư học phản ánh mối quan tâm cụ thể của hai ông đến những khiếm khuyết trong nền giáo dục từng nước.

3. Về chủ trưởng giáo dục “thực học”

Fukuzawa Yukichi và Nguyễn Trường Tộ đều là người đi tiên phong trong việc khởi xướng nền giáo dục thực học và kêu gọi áp dụng thực học vào đất nước mình. Fukuzawa Yukichi cổ vũ mạnh mẽ cho tư tưởng thực học trong tác phẩm nổi tiếng Khuyến học công bố năm 1872. Còn Nguyễn Trường Tộ đã khởi xướng nền giáo dục thực học ở Việt Nam vào những năm 1860 bằng các điều trần Về việc học thực dụng (1866), Tế cấp bát điều (1867) Điểm giống nhau căn bản giữa hai ông là quan niệm về thực học là:

1) Theo hai ông, thực học là học những điều thiết thực cho cuộc sống hàng ngày. Cả hai ông đưa ra quan niệm thực học trong sự đối lập quan niệm này với quan niệm hư học, tức là học những điều không thiết thực. Hai ông cũng gắn liền thực học với giáo dục các môn khoa học tự nhiên và khoa học kỹ thuật (thực nghiệm), những lĩnh vực rất thiếu trong nền giáo dục truyền thống ở phương Đông nói chung và ở Việt Nam cũng như Nhật Bản nói riêng.

2) Cả hai ông đều rất đề cao khoa học tự nhiên và kỹ thuật nhưng không quan niệm thực học chỉ là những môn khoa học tự nhiên và kỹ thuật mà còn bao gồm cả những môn khoa học xã hội và nhân văn. Trong nhiều đề nghị cải cách giáo dục của mình, Nguyễn Trường Tộ trong khi nhấn mạnh cần học tập các môn khoa học tự nhiên cũng đã nhiều lần đề nghị cần phải thành lập các môn khoa học xã hội như khoa Luật học, Địa lý học để giáo dục thực học. Và Fukuzawa Yukichi cũng vậy, khi cổ vũ cho Khuyến học, ông chủ trương đề nghị đưa các môn khoa học xã hội như Lịch sử, Địa lý, Luật học vào giảng dạy ở bậc phổ thông và đại học.

3) Trong chủ trương thực học của hai ông là quan niệm học là học phải đi đôi với hành và hành phải đem lại những lợi ích thiết thực cho con người. Như trên đã trích dẫn, Nguyễn Trường Tộ cho rằng: “Học những gì thực tế thì sẽ có thực dụng”; “Là học những điều chưa biết để đem ra thực hành. Thực hành những gì? Thực hành ở đâu? Đó là thực hành những gì thực tế trước mắt và còn để lại lợi ích cho đời sau nữa” [8]. Còn Fukuzawa Yukichi chủ trương xây dựng một nền học vấn có tính thực tế và tính hiệu quả gần gũi với đời sống thường nhật của con người. Theo Fukuzawa, điều cần thiết trong học vấn là tính thực tế và lấy thực tế đó áp dụng cho cuộc sống hiện thực một cách hợp lý sẽ đưa tới kết quả to lớn cho đời sống của đất nước và cho mỗi người dân.

4) Quan niệm mục đích của thực học là hướng đến sự giàu mạnh của đất nước. Nguyễn Trường Tộ đã nhiều lần nhấn mạnh rằng: “việc học tập bồi dưỡng nhân tài là con đường rộng lớn đi tới giàu mạnh”. Còn Fukuzawa Yukichi còn đi xa hơn, việc học thực học sẽ làm cho thân phận, địa vị, sự giàu có của từng cá nhân và sự thay đổi của từng cá nhân đó sẽ dẫn tới sự thay đổi toàn xã hội: có học thức sẽ giàu có, sang trọng và sẽ đóng góp cho sự giàu mạnh của đất nước.

Quan niệm về giáo dục thực học của Nguyễn Trường Tộ và Fukuzawa Yukichi rất giống nhau, giống nhau đến kỳ lạ. Tuy nhiên, nếu xem xét kỹ chúng ta cũng thấy có điểm khác nhau là, trong khi Nguyễn Trường Tộ thường gắn các ngành khoa học thực nghiệm với giáo dục thực học thì Fukuzawa Yukichi thường chú trọng đến khoa học tự nhiên (lý số) khi kêu gọi áp dụng nền giáo dục thực học vào Nhật Bản.

4. Chủ trương học tập phương Tây, cận đại hóa nền giáo dục

Fukuzawa còn nhấn mạnh việc Nhật Bản muốn phát triển ngang hàng với các cường quốc trên thế giới cần phải phổ cập một nền giáo dục cận đại theo kiểu phương Tây.

Trong các chuyến đi thị sát ở nước ngoài, ông đặc biệt chú ý đến những phát minh, sáng chế khoa học của phương Tây. Trong Tây dương sự tình, ông nói rằng điều gây ấn tượng mạnh mẽ đối với ông là các nước phương Tây có rất nhiều nhà phát minh, nhà kỹ thuật. Ông đặt câu hỏi: Tại sao các nước phương Tây lại như thế mà Nhật Bản lại không? Và trong quá trình thị sát và tìm hiểu phương Tây ông khẳng định rằng: Đó chính là do các nước phương Tây coi trọng các ngành khoa học tự nhiên và kỹ thuật, sáng tạo ra nhiều thiết bị máy móc, hỗ trợ cho phát minh, sáng chế.  

Fukuzawa Yukichi cho rằng cần phải cân đại hóa nền giáo dục theo phương Tây, một nền giáo dục rất chú trọng đến khoa học tự nhiên, dựa vào khoa học tự nhiên để tạo nên các thiết bị máy móc hỗ trợ tích cực cho việc phát minh ra các kỹ thuật cao- yếu tố thiết yếu để cận đại hóa đất nước.

Một điểm mà ông cũng nhấn mạnh là phải học tập các nước phưong Tâ