(Đoàn Ánh Loan, In trong " Những vấn đề ngữ văn " (Tuyển tập 40 năm nghiên cứu khoa học của Khoa VH&NN)
Trong tiến trình phát triển của dân tộc, mỗi một thời đại được lưu dấu bởi sự kiện lịch sử và nhân vật nổi bật gắn liền với sự kiện ấy. Chẳng hạn, khi nói đến lịch sử đấu tranh chống quân Tống xâm lược (đặc thù lịch sử của dân tộc Việt) vào đời Lý, người ta thường nhắc đến Lý Thường Kiệt và bài thơ bất hủ Nam quốc sơn hà. Hay khi nói về Đại vương Trần Hưng Đạo, người ta thường liên tưởng đến chiến thắng chống quân Nguyên cùng bài Hịch tướng sĩ một thời vang danh v.v… Mỗi một anh hùng dân tộc là hình ảnh, là tiếng nói đại diện cho cả dân tộc thời đại đó. Điều này dễ thấy, dễ biết. Nhưng ít ai để ý đến nền tảng để làm nổi bật những dấu mốc sự kiện và nhân vật lịch sử chính là tinh thần, tình cảm, nguyện vọng của người dân xuyên suốt quá trình lịch sử. Nếu mỗi nhân vật lịch sử là phát ngôn cho mỗi thời đại, các tác phẩm cụ thể của họ để lại là phát ngôn cho cá nhân anh hùng ấy, thì sự thể hiện tinh thần, tình cảm và nguyện vọng của người dân được phát biểu qua một thể loại đặc biệt: câu đối trong các chùa, đình, đền, miếu. Thật vậy, câu đối chính là tiếng lòng của người dân Việt.
Không giống với cách ghi nhớ các tác phẩm của anh hùng dân tộc bằng cách từ lúc là học sinh, ai cũng đọc, học, hoặc thuộc lòng, hoặc làm luận phân tích, bình phẩm v.v…, còn câu đối chỉ được lướt qua, đọc qua, đặc biệt lắm mới được ai đó ghi nhớ làm bài học cho cá nhân mình. Người ta có thể thuộc lòng bài thơ, bài văn, câu thơ câu văn của tác giả cụ thể, nhưng hiếm có ai ghi nhớ các câu đối liễn khi đến viếng cảnh chùa hay cầu nguyện ở miếu, đình. Chẳng phải mọi người bên trọng bên khinh, mà vì họ hiểu các câu đối liễn luôn luôn hiện diện đó thể hiện tinh thần dân tộc (bao gồm mỗi cá nhân trong đó), tinh thần cao thượng bao trùm khắp cả núi sông.
Tinh thần cao thượng trước hết thể hiện qua tình cảm yêu nước thiết tha vô hạn. Mỗi ngọn cỏ, cánh đồng, bầu trời mây nước, trăng hoa đều là những hình ảnh thân thương tươi đẹp và thiêng liêng trân quí.
清風月朗林松菊
蓬萊仙景山草花
Thanh phong nguyệt lãng lâm tùng cúc (Gió thanh trăng sáng rừng tùng cúc)
Bồng Lai tiên cảnh sơn thảo hoa (Bồng Lai tiên cảnh núi cỏ hoa)
天地風晴凝色相
山河花草助靈聲
Thiên địa phong tình ngưng sắc tướng (Trời đất gió thanh đọng sắc tướng)
Sơn hà hoa thảo trợ linh thanh (Núi sông hoa cỏ giúp tiếng linh) (Miếu Hòa Phước, quận Bình Thạnh)
Sự thiêng liêng ấy thường hằng vĩnh cửu bởi mỗi người, mỗi vật, mỗi cảnh đều gắn liền máu thịt với dân tộc, quê hương. Đối với người dân, hình ảnh, cảnh vật quê hương luôn tươi đẹp, mãi mãi tươi đẹp; Hơn thế nữa, một quê hương hòa bình, một đất nước giàu mạnh, ấm no là của báu vô giá.
和平有象誠能格
大造無私德懸親
Hòa bình hữu tượng thành năng cách (Hòa bình hình tượng thật cảm động)
Đại tạo vô tư đức huyền thân (Tạo hóa vô tư đức tại thân) (Đình thần Linh Đông, Thủ Đức)
春光百姓訴昌盛
和氣人民享太平
Xuân quang bách tính tố xương thịnh (Ánh xuân trăm họ vui thịnh trị)
Hòa khí nhân dân hưởng thái bình (Hòa khí nhân dân hưởng thái bình)
風雨調和大地生民安化日
霓靈立見萬方黎庶樂豐年
Phong vũ điều hòa đại địa sinh dân an hóa nhật (Mưa thuận gió hòa, nhân dân khắp cõi an nhàn ngày nắng ấm)
Nghê linh lập hiện vạn phương lê thứ lạc phong niên (Cầu vồng ứng hiện, dân chúng muôn phương mừng vui năm được mùa) (Đình Xuân Hòa, quận 3)
Nơi mỗi tấc đất cọng rau có bản thân, có gia đình, có dân tộc. Trong đó hồn thiêng sông núi được tạo nên bởi sự hy sinh của những lớp tiên hiền và sự tưởng nhớ của thế hệ hậu sinh hôm nay và mãi mãi về sau.
靈而化之以庇以護以保為黎民樂業
雄而壯之為高為遠為明以眾庶安居
Linh nhi hóa chi dĩ tí dĩ hộ dĩ bảo vi lê dân lạc nghiệp (Linh hóa giúp đỡ bảo vệ cho nhân dân lạc nghiệp)
Hùng nhi tráng chi vi cao vi viễn vi minh dĩ chúng thứ an cư (Hùng tráng cao xa soi sáng để dân chúng an cư)
美德堪稱吾輩典范
遺訓長昭後世子孫
Mỹ đức kham xưng ngô bối điển phạm (Đức tốt được xem là qui phạm cho chúng ta)
Di huấn trường chiêu hậu thế tử tôn (Di huấn mãi sáng soi cho đời sau con cháu) (Miếu Thành Hoàng Bổn Cảnh, quận10)
Những người con của dân tộc, anh hùng của tổ quốc đóng góp công sức, tài sản, tính mạng cho quê hương được xem là những bậc hiền nhân đối với đất nước, xứng đáng được người dân tôn vinh và ghi nhớ muôn đời. Sự ngưỡng vọng của dân chúng đối với những bậc hiền thánh này đời nào, nơi nào cũng có. Những vị thần vốn là những bậc anh hùng có công chống giặc ngoại xâm bảo vệ đất nước hoặc góp công tiêu biểu xây dựng xứ sở, được dân chúng và triều đình tôn vinh thờ kính. Công lao, trí mưu, đức độ của các vị thần đời đời được ca ngợi và lưu tồn. Đền thờ Trần Hưng Đạo quận 1 có câu:
聖德無雙民奉拜
神珠有一國勲公
Thánh đức vô song dân phụng bái (Đức thánh vô song dân kính bái)
Thần châu hữu nhất quốc huân công (Ngọc thần đệ nhất quốc công lao)
Lăng ông Lê Văn Duyệt, quận Bình Thạnh:
威武千秋聞北地
靈聲萬古振南天
Uy vũ thiên thu văn Bắc địa (Uy vũ nghìn thu vang đất Bắc)
Linh thanh vạn cổ chấn Nam thiên (Tiếng linh muôn thuở dậy trời Nam)
越史高僧建國教民恩至重
南邦歷祖開宗弘道德尤深
Việt sử cao tăng kiến quốc giáo dân ân chí trọng (Sử Việt cao tăng dựng nước dạy dân, ơn rất nặng)
Nam bang lịch tổ khai tông hoằng đạo đức vưu thâm (Nước Nam các Tổ khơi dòng truyền đạo, đức thêm sâu) (Chùa Linh Sơn, quận 1)
Đó là những hình tượng anh hào cao đẹp mà lúc sống các vị đem hết tài văn võ lo toan cho sự an bình của đất nước; lúc mất làm thiện thần được dân chúng tôn sùng, ngợi ca.
位秉圖書欽奉文章盈宇宙
志存忠義仰瞻武烈貫天壤
Vị bính đồ thư khâm phụng văn chương doanh vũ trụ (Địa vị quyền hành sách vở vâng kính văn chương đầy khắp vũ trụ)
Chí tồn trung nghĩa ngưỡng chiêm vũ liệt quán thiên nhương (Ý chí cùng trung nghĩa ngửa trông uy vũ vẫn xuyên suốt đất trời) (Đình Phú Thạnh, quận 3)
Tấm lòng đau đáu lo cho dân cho nước của thần vẫn không bao giờ nguôi, luôn hiện hữu khắp mọi nơi, bàng bạc cả các phương, trong không gian cao rộng bao la, để tiếp tục chở che, giúp dân chúng an cư lạc nghiệp.
忠[1]孝有真傳壯志半生流水逝
英雄無印板英魂萬里烈風來
Trung hiếu hữu chân truyền tráng chí bán sinh lưu thủy thệ (Trung hiếu có chơn truyền, tráng chí nửa đời theo nước chảy)
Anh hùng vô ấn bản anh hồn vạn lí liệt phong lai (Anh hùng không dấu tích, anh hồn muôn dặm dựa gió về) (Miếu Thành Hoàng Bổn Cảnh, quận 10)
顯英靈利及後世
現威武職任先鋒
Hiển anh linh lợi cập hậu thế (Hiển anh linh lợi ích đến đời sau)
Hiện uy vũ chức nhiệm tiên phong (Hiện uy vũ chức nhiệm đi đầu) (Đình Tân Thới Tứ, quận Hóc Môn)
Mỗi ngôi đền hoặc đình thờ phụng một vị thần được triều đình sắc phong. Vị thần ấy có công lao to lớn đối với dân chúng địa phương hay cả nước. Người dân kính tin, ngưỡng mộ vị anh hùng xuất chúng đã ra tay giúp dân độ đời. Đó cũng là niềm tự hào thiêng liêng của người dân nơi ấy, bởi đất thiêng sinh người tài.
一人作善千人賴
獨樹開花萬樹香
Nhất nhân tác thiện thiên nhân lại (Một người làm thiện, nghìn người cậy)
Độc thụ khai hoa vạn thụ hương (Một cây nở hoa, vạn cây thơm) (Chùa Trường Thọ, quận Gò Vấp)
Mỗi ngôi đình sáng rực ánh quang đức độ công lao của vị thần cụ thể nào đó. Nhưng thực ra, vầng hào quang rực rỡ ấy là do nhiều ngọn đèn cùng soi sáng.
亨豐福地輝煌到處廣培
通顯德天燈燭民安共樂
Hanh phong phước địa huy hoàng đáo xứ quảng bồi (Đất lành nhiều phúc rực rỡ đắp bồi thêm rộng)
Thông hiển đức thiên đăng chúc dân an cộng lạc (Đức trời hiển thông chiếu sáng nhân dân an vui) (Đình Thông Tây Hội, quận Gò Vấp)
Thật vậy, trong từng ngôi đình thờ cúng rất nhiều những vị tiên hiền vô danh hy sinh cống hiến sức lực trí tuệ cho quê hương dân tộc. Những vị tiên hiền cũng là thần linh thiêng trong lòng dân chúng.
左翼善謀陣中稱効益
文班奇士功烈永延留
Tả dực thiện mưu trận trung xưng hiệu ích (Cánh trái mưu khéo trong trận làm lợi ích)
Văn ban kỳ sĩ công liệt vĩnh diên lưu (Ban văn tài giỏi công liệt mãi còn lưu)
右班健將雄軍威烈烈
武翼金戈鉄馬勢轟轟
Hữu ban kiện tướng hùng quân uy liệt liệt (Ban phải tướng khỏe binh hùng, oai phong lẫm liệt)
Võ dực kim qua thiết mã thế oanh oanh (Cánh võ kích vàng ngựa sắt, thế lực rền vang) (Miếu Thành Hoàng Bổn Cảnh, quận 10)
Đó mới chính là những bậc hiền thánh thiện thần hiện hữu muôn thuở, được bao thế hệ cháu con tưởng nhớ, ghi ơn mãi cho đến mai sau.
前人栽德千秋仰
後世培仁萬代銘
Tiền nhân tài đức thiên thu ngưỡng (Người xưa trồng đức độ, nghìn thu ngửa trông)
Hậu thế bồi nhân vạn đại minh (Đời sau vun nhân từ, muôn đời ghi khắc) (Đình Xuân Hòa, quận 3)
聖德安邦留後世
Thánh đức an bang lưu hậu thế (Đức thánh làm an ổn đất nước lưu đến đời sau)
Thần ân trí lực chấn kim truyền (Ơn thần tận lực vang dội mãi hôm nay) (Đình Chí Hòa, quận 10)
Tâm lực hy sinh bảo vệ non sông của các bậc tiên hiền lúc còn sống vẫn luôn quanh quất, hòa với từng cây cỏ núi sông, quyện trong từng tế bào, thớ thịt của lớp hậu sinh, trở thành anh linh, thành hồn thiêng dân tộc tồn tại mãi với thời gian, bao trùm khắp không gian vô tận. Lúc bình thường không ai có thể thấy được sự linh thiêng, nhưng chỉ qua nén hương lòng kính tưởng, khói hương quyện với không khí cộng với tấm lòng tri ân bậc tiên hiền tha thiết, thì sự giao thoa giữa hồn thiêng dân tộc và tình cảm dạt dào của hậu bối lập tức xuất hiện. Đó chính là nguồn chảy thiêng liêng vĩnh viễn không dứt từ những tấm lòng trân trọng, yêu quí quê hương đất nước của thế hệ cha ông và con cháu hôm nay.
桂魄守廉禛煙凝雪雨
香魂洪似海開炤雲峰
Quế phách thủ liêm chân yên ngưng tuyết vũ (Bóng vía giữ ngay thật như khói ngưng tụ thành tuyết, mưa)
Hương hồn hồng tự hải khai chiếu vân phong (Hương hồn to rộng như biển chiếu khắp núi mây) (Đình Bình Hòa, quận 6).
福祿周全幸康寧
神民感應英靈現
Phước lộc chu toàn hạnh khang ninh (Phúc lộc vẹn toàn hạnh phúc an vui)
Thần dân cảm ứng anh linh hiện (Thần cùng dân cảm ứng hiện anh linh) (Đình An Nhơn, quận Gò Vấp).
Tấm lòng ấy, tình yêu ấy đã tồn tại từ bao nghìn năm nay chưa bao giờ ngưng dứt dù chỉ một khoảnh khắc; lại còn luôn được vun bồi, nhân rộng trong khắp mọi miền đất nước, cho đến tận cùng cả vũ trụ càn khôn.
萬古聲名垂宇宙
千秋膽氣貫乾坤
Vạn cổ thanh danh thùy vũ trụ (Muôn thuở tiếng tăm cùng vũ trụ)
Thiên thu đảm khí quán càn khôn (Nghìn thu khí dũng khắp càn khôn) (Đình Chí Hòa, quận 10)
Vì thế, đất nước-gia đình-máu thịt là không thể bị chia lìa hoặc mất mát. Mất nước, tan nhà là nỗi đau không gì diễn tả nổi. Vì thế, người dân Việt noi gương cha ông, sẽ mãi mãi đấu tranh để bảo vệ sự trường tồn cho quê hương đất tổ như bảo vệ chính bản thân và gia đình mình.
保國振神威北地藥山留勝跡
安民遺聖澤南天寶殿沐深恩
Bảo quốc chấn thần uy Bắc địa Dược Sơn lưu thắng tích (Giữ nước vang oai thần, đất Bắc Dược Sơn[4] lưu dấu đẹp)
An dân di thánh trạch Nam thiên bảo điện mộc thâm ân (Giúp dân còn ơn thánh, trời Nam điện báu gội ơn sâu) (Đền thờ Trần Hưng Đạo, quận 1).
Trên tất cả, niềm hy vọng, ước mơ đất nước yên bình, ấm no, hạnh phúc, dân giàu nước mạnh là tâm tình trải rộng từ nghìn xưa đến nay. Sự ước mơ chính đáng và cao cả ấy của người dân cứ được nhân rộng, nâng cao mãi vượt ra khỏi cương giới nước nhà, bởi họ hiểu dưới bầu trời vũ trụ bao la, nhân loại cùng giống loài, ai cũng mong muốn sống vui không khổ. Đó là tấm lòng nhân ái, bao dung, là tinh thần cao thượng bao la.
土豐恒大有
地華益同人
Thổ phong hằng đại hữu (Thổ giàu thường to lớn)
Địa hoa ích đồng nhân (Địa đẹp lợi cho người) (Thiên Hậu thánh miếu, quận 3)
山水巍峩培養茂森松柏
乾坤毓秀築成壯麗規模
Sơn thuỷ nguy nga bồi dưỡng mậu sâm tùng bách (Núi sông vòi vọi vun bồi sum suê tùng bách)
Càn khôn dục tú trúc thành tráng lệ quy mô (Trời đất đẹp ngời xây dựng thành tráng lệ qui mô) (Đình Phong Phú, quận 9)
瑞日祥雲輝宇宙
春風和氣滿乾坤
Thụy nhật tường vân huy vũ trụ (Ngày tốt mây lành ngời vũ trụ)
Xuân phong hòa khí mãn càn khôn (Gió xuân khí ấm ngập càn khôn) (Miếu Thành Hoàng Bổn Cảnh, quận 10)
Tạo hóa vô biên, con người là sản phẩm của tạo hóa, muốn có cuộc sống an vui, nên trải lòng rộng lớn khắp cả đất trời muôn loại.
安邦濟世維神力
海雨山雲造化權
An bang tế thế duy thần lực (Nước yên đời ổn nhờ lực thần)
Hải vũ sơn vân tạo hoá quyền (Mưa biển mây núi quyền tạo hóa) (Đình Nhơn Hòa, quận 1)
Đã nói là tinh thần cao thượng, thì sự thể hiện cao thượng vừa ở bản thân vừa đối với tha nhân. Đó không chỉ là tình cảm yêu nước thiết tha, ước mơ hạnh phúc, ấm no đối với quê hương chôn nhau cắt rốn, mà còn cho tất cả các nước trên thế giới, khắp hết thảy vũ trụ nhân sinh.
Chính vì thế, người dân Việt giang tay chào đón những người con của dân tộc bạn cùng định cư, lạc nghiệp.
中原平地起風波脫無濟世慈航幾使同胞沈苦海
南越福基安磐石幸有救人寶筏爰超各界出生天
Trung nguyên bình địa khởi phong ba, thoát vô tế thế từ hàng, kỷ sử đồng bào trầm khổ hải (Trung Nguyên đất bằng nổi phong ba, chẳng có thuyền từ cứu đời, mới khiến đồng bào chìm biển khổ)
Nam Việt phúc cơ an bàn thạch, hạnh hữu cứu nhân bảo phiệt, viên siêu các giới xuất sinh thiên (Nam Việt nền phúc vững bàn thạch, may nhờ bè báu vớt dân, nên đưa các giới đến trời sinh) (Hội quán Quảng Triệu, quận 1)
明季數忠貞記當年統率樓船績著越棉嘉譽廣
香烟傳永遠看此日重新廟貌惠敷主客盛名揚
Minh quý số trung trinh ký đương niên thống suất lâu thuyền tích trứ Việt Miên gia dự quảng (Minh thời trung trinh nhớ năm ấy thống suất lầu thuyền công lao Việt-Miên ngợi khen tốt đẹp)
Hương yên truyền vĩnh viễn khán thử nhật trùng tân miếu mạo huệ phu chủ khách thịnh danh dương (Hương khói truyền xa xem ngày này sửa sang miếu mạo ơn huệ chủ khách nổi tiếng thơm) (Hội quán Minh Hương, quận 5)
Chính những người dân đến định cư cũng hoan hỉ xem đây là quê hương thứ hai, là chốn bình an, có thể an thân đến hết đời. Hình ảnh về đất nước, con người nơi đất khách cũng trở nên sáng đẹp trong mắt họ.
明同日月耀南天鳳翥鄰翔嘉錦秀
香滿乾坤馨越地龍蟠虎踞盛文章
Minh đồng nhật nguyệt diệu Nam thiên phụng chứ lân tường gia cẩm tú (Minh cùng nhật nguyệt rạng trời Nam, phụng múa rồng bay ngời cẩm tú )
Hương mãn càn khôn hinh Việt địa long bàn hổ cứ thịnh văn chương (Hương đầy càn khôn thơm đất Việt, rồng cuộn hổ ngồi thịnh văn chương)
燕北尚書銜光分楚寶
寜為南國客竹帛昭垂
Yên bắc thượng thư hàm quang phân Sở bảo (Dẫu ở đất Bắc mang hàm thượng thư cứ chia vật báu nước Sở)
Ninh vi Nam quốc khách trúc bạch chiêu thuỳ (Thà ở nước Nam làm khách mà sử sách còn ghi dấu ngời) (Hội quán Minh Hương, quận 5)
霞彩映安南天運兆脩和之慶
漳流通宅郡地靈開富有之祥
Hà thái ánh An Nam, thiên vận triệu tu hoà chi khánh (Sắc Hà (ráng) sáng An Nam, vận trời mở niềm vui đẹp)
Chương lưu thông trạch quận, địa linh khai phú hữu chi tường (Dòng Chương thông phố xá đất linh mở điềm tốt phồn vinh) (Hội quán Hà Chương, quận 5).
Đến phiên mình, họ cũng cảm ơn hồn thiêng sông núi nơi đất khách, tri ân thần linh ban phước cho họ được an vui, phát đạt; cùng với dân Việt ca ngợi và đóng góp xây dựng quê hương Việt Nam giàu đẹp. Tấm lòng tri ân, báo ân của họ thể hiện qua hình ảnh về triều đại, nhân vật lịch sử mà họ tôn kính nhất, dùng đó để ca ngợi đất nước Việt Nam.
指寶筏以通津江漢江淮花雨點平千尺浪
廣慈航而利濟東西南朔香雲散作九州春
Chỉ bảo phiệt dĩ thông tân giang Hán giang Hoài hoa vũ điểm bình thiên xích lãng (Chỉ bè báu để thông bờ sông Hán sông Hoài mưa hoa lấp bằng nghìn thước sóng)
Quảng từ hàng nhi lợi tế đông tây nam sóc hương vân tản tác cửu châu xuân (Thuyền từ rộng mà lợi lạc cả đông tây nam bắc mây hương tỏa khắp chín châu xuân) (Hội quán Quỳnh Phủ, quận 5)
麗水産天財利普東西遠接真源咸大有
朱堤生國寶義霑南北秘傳巧藝萃同人
Lệ thuỷ sản thiên tài, lợi phổ đông tây viễn tiếp chân nguyên hàm đại hữu (Sông Lệ sinh của trời, lợi khắp đông tây, nối tiếp nguồn chân cùng hết thảy)
Châu đê sinh quốc bảo, nghĩa triêm nam bắc bí truyền xảo nghệ tuỵ đồng nhân (Đê Châu sinh báu nước, nghĩa đằm nam bắc, mật truyền nghề khéo vượt hơn người) (Hội quán Lệ Châu, quận 5).
Tất cả các dân tộc sinh sống trên đất nước Việt hiểu rõ rằng căn cơ giữ vững nền hòa bình, ấm no cho mọi người chính là tinh thần tôn trọng, giữ gìn, truyền dạy nền đạo đức cao thượng. Đó là cội gốc sinh ra cây quốc gia to lớn với cành nhánh dân tộc sum suê vững mạnh đời đời. Nền tảng đạo đức ấy chính là giềng mối nhân nghĩa trí dũng, tri ân, báo ân luôn được người dân đề cao.
大壽耄齡推大德
華筵康爵祝華封
Đại thọ mạo linh suy đại đức (Sống thọ tuổi cao thêm đức lớn)
Hoa diên khang tước chúc hoa phong (Tiệc hoa tước vững chúc tam tường[5]) (Đình Thông Tây Hội, quận Gò Vấp)
正行仁公自求得仁
會義善全從積善生
Chính hạnh nhân công tự cầu đắc nhân (Hạnh đoan chính nhân ái công bằng tự cầu được nhân)
Hội nghĩa thiện toàn tòng tích thiện sinh (Hợp nghĩa thiện toàn do tích thiện mà có) (Đình Chí Hòa, quận 10)
物阜財豊民幸福
俗循[6]風美國昌闓
Vật phụ tài phong dân hạnh phúc (Tài vật dồi dào nhân dân hạnh phúc)
Tục tuần phong mỹ quốc xương khai (Phong tục thuần mỹ đất nước phồn vinh) (Miếu Thành Hoàng Bổn Cảnh, quận 10).
Báo đáp ơn đức tiền nhân không chi bằng bảo vệ giữ gìn giềng mối đạo đức, noi gương lành của cha ông và truyền dạy cho thế hệ tiếp sau.
守先王格言爲善最樂
奉古人明訓和氣致祥
Thủ tiên vương cách ngôn vi thiện tối lạc (Giữ lời dạy dỗ của tiên vương: làm điều thiện là vui nhất)
Phụng cổ nhân minh huấn hòa khí trí tường (Vâng điều chỉ bảo của người xưa: giữ hòa khí là tột lành) (Đình Phú Thạnh, quận 3)
世間第一件好事只是讀書
天下幾百年舊家無非積德
Thế gian đệ nhất kiện hảo sự chỉ thị độc thư (Ở trên đời, việc tốt thứ nhất chỉ là đọc sách)
Thiên hạ kỷ bách niên cựu gia vô phi tích đức (Trong thiên hạ, nhà bền trăm năm sao khỏi chứa đức) (Chùa Trường Thạnh, quận 1).
Dân chúng tự thuở nào tự nhiên thấm nhuần qui luật nhân quả, làm ác làm thiện đều có báo ứng, mắt người chẳng nhận biết, nhưng không thể thoát lưới của thần minh. Vì thế, một mặt, thế hệ trước bảo ban con cháu làm điều lành thiện, mặt khác cũng dạy cho sự dũng khí nêu thẳng lỗi lầm và chấp nhận sự thưởng phạt công minh.
人樂帝堯天或是或非你心來乎明白
聖歡鄉里會為善為惡神明自有顯靈
Nhân lạc đế Nghiêu thiên hoặc thị hoặc phi nễ tâm lai hồ minh bạch (Người vui ngày Nghiêu hoặc đúng hoặc sai tâm ông đạt đến chỗ rõ ràng)
Thánh hoan hương lí hội vi thiện vi ác thần minh tự hữu hiển linh (Thánh vui hội làng xóm làm lành làm ác thần minh tự có hiển linh) (Đình Tân Thới Tam, quận Hóc Môn)
舉諸直錯諸枉[7]
功則賞罪則懲
Cử chư trực thác chư uổng (Nêu điều ngay, sửa việc quấy)
Công tắc thưởng tội tắc trừng (Công thì thưởng, tội thì trừng) (Đình thần Linh Đông, quận Thủ Đức)
Ước mơ cuộc sống hạnh phúc và tin tưởng ở tương lai không bao giờ ngưng dứt. Đó là tài sản vô giá của đời người, của dân tộc.
燕賀新基美奐美輪[8]成大業
經營舊址爰居爰處[9]廣高堂
Yến hạ tân cơ mỹ hoán mỹ luân thành đại nghiệp (Mừng vui nền mới to cao đẹp đẽ nên nghiệp lớn)
Kinh doanh cựu chỉ viên cư viên xứ quảng cao đường (Kinh doanh móng cũ nơi đâu chỗ nào rộng nhà cao) (Đình Thông Tây Hội, quận Gò Vấp).
Cho nên, nghiêm cẩn cúng tế nơi chùa đình miếu mạo được xem là sự nối tiếp truyền thống tôn kính, tri ân, báo ân các anh linh dân tộc cũng là sự truyền dạy của tổ tiên cho nòi giống của mình.
四時燈焰光輝呈瑞色
八節香煙蟠結繞祥雲
Tứ thời đăng diễm quang huy trình thuỵ sắc (Bốn mùa đèn đuốc sáng soi hiện sắc lành)
Bát tiết hương yên bàn kết nhiễu tường vân (Tám tiết khói hương vòng quanh kết mây lành) (Đình Thông Tây Hội, quận Gò Vấp)
宙宇功全上下斯民蒙利樂
清高正氣方民香火顯英靈
Vũ trụ công toàn thượng hạ tư dân mông lợi lạc (Vũ trụ công toàn trên dưới dân chúng được lợi lạc)
Thanh cao chính khí phương dân hương hỏa hiển anh linh (Thanh cao chính khí người dân hương hỏa hiển anh linh)
前世開基流德業
後人發展著勲功
Tiền thế khai cơ lưu đức nghiệp (Đời trước mở nền lưu nghiệp đức)
Hậu nhân phát triển trước huân công (Người sau phát triển rạng công huân) (Miếu Thành Hoàng Bổn Cảnh, quận 10)
Phong tục thờ cúng thần minh ở mỗi địa phương là tín ngưỡng dân gian làm nên nét đẹp tâm linh và truyền thống giữ gìn, tiếp nối giềng mối đạo đức tốt đẹp của xã hội Việt Nam. Không thể qui chuẩn cho phạm vi địa phương nào có chùa, đình, đền, miếu, bởi những cơ sở tín ngưỡng ấy được xây dựng cùng khắp, đáp ứng nhu cầu bày tỏ lòng thành kính của người dân với tiền nhân và trách nhiệm với cháu con mình. Không thể sáng tác như những nhà văn nhà thơ để ca ngợi các vị anh hùng dân tộc và thể hiện ước mơ đất nước mãi được thái bình, an lạc, ấm no, hạnh phúc, người dân chỉ biết bày tỏ tấm lòng tôn kính, trân trọng thiết tha của mình qua các câu đối dựng những chỗ trang nghiêm nhất trong ngôi chùa, đình, đền, miếu. Truyền thống này kéo dài từ nghìn xưa cho đến mãi mãi về sau. Về không gian, tấm chân tình ấy dàn trải khắp vũ trụ càn khôn. Về thời gian, nỗi niềm chân thực cứ mãi được vun xới không ngừng cho tới tận vị lai. Đó là tài sản vô giá của dân tộc Việt Nam, thể hiện tình người đẹp đẽ, tinh thần cao thượng tuyệt vời của người Việt bao trùm khắp cả núi sông, vượt cả không gian vô biên và thời gian vô tận. Tài sản ấy là kết quả từ sự giao thoa quá khứ - hiện tại - tương lai, vĩnh viễn được giữ gìn và vun đắp.
側出旁通祇為人情宜四達
左開右闢惟求事勢得雙全
Trắc xuất bàng thông chỉ vị nhân tình nghi tứ đạt (Các hướng xuất thông chỉ bởi tình người nên thảy đạt)
Tả khai hữu tịch duy cầu sự thế đắc song toàn (Xung quanh mở mang chỉ cầu sự đời được vẹn toàn) (Hội quán Hà Chương, quận 5)
神德神靈神事功永垂赫秉千秋如在
恩家恩國恩天下普被德明百世英昌
Thần đức thần linh thần sự công vĩnh thùy hách bỉnh thiên thu như tại (Đức của thần, linh của thần, công lao của thần, hiển hách lâu dài nghìn thu như mãi đó)
Ân gia ân quốc ân thiên hạ phổ bị đức minh bách thế anh xương (Nhà mang ơn, nước mang ơn, thiên hạ mang ơn, đức sáng trùm khắp trăm đời vẫn đẹp tươi) (Miếu Thành Hoàng Bổn Cảnh, quận 10).
(Bài viết này được tài trợ bởi Quỹ phát triển khoa học và công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) trong mã đề tài số VII1.2-2012.26.)
[1] Nguyên bản viết chữ 中.
[2] Nguyên bản viết chữ辰 (hay長), chúng tôi nghi ngờ viết sai, nên tạm cho là chữ震mới hợp đối với câu trên.
[3] Nguyên bản viết chữ 恃, chúng tôi nghi ngờ viết sai, nên tạm cho là chữ 傳 mới hợp đối với câu trên.
[4] Dược Sơn: địa danh, nơi thờ Hưng Đạo Vương, thuộc tỉnh Hải Dương, Việt Nam.
[5] Hoa phong: Ba điều chúc tốt lành: sống thọ, giàu sang, con cháu đông nhiều (thiên Thiên địa, sách Trang Tử).
[6] Nghi là 淳 (thuần).
[7] Cử chư trực thác chư uổng: mượn câu từ thiên Vi chính, sách Luận ngữ.
[8] Mỹ hoán mỹ luân: mượn câu từ thiên Đàn cung hạ, sách Lễ ký, chỉ kiến trúc to lớn, đẹp đẽ, nhiều tòa, gian.
[9] Viên cư viên xứ: mượn câu từ bài Kích cổ, thiên Bội phong, kinh Thi, nghĩa là ở đâu, nơi nào).
