TS. Nguyễn Đức Mậu
Viện Văn học Việt Nam
Nửa cuối thế kỉ XIX Việt Nam nói riêng, và phương Đông nói chung, đứng trước thực tế mới, đó là khả năng xâm lược của Phương Tây. Nhật Bản và Việt Nam, trong hoàn cảnh đó, cùng đều xuất hiện những nhà cải cách mà tiêu biểu là Fukuzawa Yukichi và Nguyễn Trường Tộ[1]. Và với xuất phát điểm gần nhau[2] nhưng hai nước đồng văn, đồng chủng này, sau mấy chục năm, trở thành đứng ở hai cực phát triển và lạc hậu, điều gì tạo nên những kết quả như vậy, chắc sâu xa trong đó phần nào là kết quả của những cách nghĩ khác nhau mà những nhà cải cách[3] là người thể hiện rõ cái phần quan trọng của sự khác biệt này.
Nguyễn Tường Tộ Fukuzawa Yukichi
Bài viết không nhằm so sánh để cho rằng sự hơn, kém đã dẫn đến những bước đi lịch sử khác nhau sau đó, mà có mục đích chỉ ra những cách nghĩ khác, và từ đấy, mong muốn góp phần nào đó, dù ít, để giải thích sự trì trệ của Việt Nam có lí do hay không trong tư duy, trong hành động lịch sử của mình. Nhưng trong phạm vi hẹp, lại rút gọn vào một vài điểm, là cách tiếp nhận cái gì, nhận thức cái gì khi hai nhà tư tưởng Việt Nam và Nhật tiếp xúc với phương Tây, hẹp hơn nữa, nghĩa là đi tìm một vài chỗ khả dĩ được xem là có tính căn cốt của cách nghĩ của hai nhân vật lịch sử này.
Bài viết chưa đi vào so sánh chi tiết, cụ thể, mà chỉ lấy một vài sự lựa chọn để làm rõ cho hai cách nghĩ. Không đi được vào sâu và lí giải đầy đủ cả những khác biệt lịch sử bên cạnh những tương đồng của “hai mẫu phân tích”- nếu như có thể được phép gọi như thế, nhưng đã cố gắng tìm ra những tiêu biểu đủ có lí do căn cốt để so sánh cách nghĩ.
Bài viết không nêu những đánh giá để khẳng định ngợi ca hay phê phán vốn đã được không ít người nói tới, mà chỉ giới hạn trọng một phạm vi hẹp là cái cách nghĩ dễ thành quen thuộc trước đối tượng mới, tính chất đối phó kịp thời và cả ưu khuyết trong những toan tính được xem là lâu dài, những yếu tố tư duy mà nếu không đột phá thì khó thay đổi, cải cách, hay chỉ thay đổi bộ phận, cục bộ.
Các điều kiện[4] thực tế, điều kiện xã hội, thời điểm lịch sử cũng như các lí do khác dẫn đến tư duy có thể hơn kém, có thể so sánh khập khiếng, nhưng cách nghĩ thì có thể thay đổi, có thể điều chỉnh, có thể được phép đòi hỏi và đặt ra với bất kì ai trong bất kì điều kiện nào. Cách nghĩ, ở điểm nhỏ mà chúng tôi theo dõi, là đứng trước cái khác truyền thống, khác mình( hay có thể gọi là cái dị kỉ) thì hoặc là ngay lập tức là đưa ra nhận xét đúng, sai, hay dở, và tất cả theo một nhu cầu định sẵn để thêm bớt, lấy bỏ, hoặc là gạt bỏ các quan niệm giá trị đã được xác lập theo một truyền thống[5] tư duy quen thuộc để suy nghĩ, để hình dung nó theo hệ giá trị khác, phi truyền thống.
Khỏi phải khẳng định Nguyễn Trường Tộ là người yêu nước, rất yêu nước, càng không cần thiết xác quyết ông là người sắc sảo, thông kim bác cổ, nhìn ra được những vấn đề mới, có tính đột phá, so với những nhận thức có tính quen thuộc, với những trí thức đương thời, bởi những điều đó hiển thị hiển nhiên trong các văn bản mà ông để lại. Nguyễn Trường Tộ tìm hiểu và có những ý kiến trên rất nhiều vấn đề, hầu như khi nói đến một vấn đề gì đó ông cũng nói đến phương Tây. Nếu thống kê số lượng[6] những vấn đề mà NTT đề cập, rất cụ thể và biểu hiện đã được suy nghĩ, thì sẽ cho thấy năng lực tư duy và nhu cầu mạnh mẽ hướng đến một thay đổi cho đất nước.
Nhưng cái mới có cái thay thế cái cũ, có cái cộng thêm vào cái cũ, nghĩa là thay đổi bộ phận, chi tiết trong khi giữ nguyên cái khung toàn thể, nó mang tính cải cách, thay đổi theo hướng thiết thực, cấp bách mà không thay toàn thể mang tính cách mạng, thay đổi hệ thống. Thay đổi chủ thể tư duy và chủ thể hành động, điều này thấy ở Fukuzawa, mà không thấy ở Nguyễn Trường Tộ. Tất nhiên, trong từng bộ phận công việc vẫn có nhiều chỗ ông đề nghị thay đổi chủ thể hành động và tư duy, đó là những chỗ thuộc kĩ thuật. Cái cần xem là tính hệ thống. Tất nhiên nếu đặt Nguyễn Trường Tộ trong các cách nghĩ và sự khó khăn của ông trước áp lực suy nghĩ khác đám đông thì việc đánh giá bản lĩnh Nguyễn Trường Tộ sẽ xác đáng, nhưng đó là công việc khác.
Cái chúng tôi nói đến là cách nghĩ của hai ông phương Đông trước thực tế phương Tây như thế nào, những cái gì ông quan tâm và quan tâm vì lí do gì, vì nhu cầu gấp gáp trước mắt, tính thực tế, đáp ứng thực tế hay lí do lựa chọn tổng thể hay bộ phận, tính mục đích hay tầm vóc của các tiếp nhận. Trước một hiện tượng không có trong kiến thức truyền thống có bị/được phản ứng ra sao? Phê phán hay tiếp nhận ngay, băn khoăn tìm hiểu hay ngay lập tức loại lấy, bỏ, hay tìm cái gì trong cái khác đó để rút ra cái có lợi hay không lợi cho mục đích của của chủ thể nhận thức.
Ở Nguyễn Trường Tộ nhiều mặt được ông nhận thức là phải thay đổi nhưng thay đổi bộ phận mà không thay đổi hệ thống. Nhìn cái mới theo hướng tìm ra cái có ích, cái có ích theo cách nhận thức của mình, mà không nhìn theo hướng phân tích đối tượng để thâm nhập vào thế giới của nó. Nhìn cái mới theo lăng kính cũ. Tiếp nhận theo kiểu rút bộ phận từ cái mới, cộng thêm vào cái cũ trong truyền thống mà không tiếp nhận hệ thống. Cách ông đề nghị trong Tế cấp bát điều, thêm cái này, cái kia của phương Tây vào trong cái có sẵn[7], là thể hiện kiểu cộng thêm vào.
Nguyễn Trường Tộ đề nghị, điều trần, luận thuyết mà không hoạt động xã hội, ông hướng đến bề trên để thuyết phục thay đổi mà không tạo ra phản ứng cộng hưởng từ xã hội, không hoạt động xã hội như Fukuzawa. Nguyễn Trường Tộ hướng đến thuyết phục bề trên và không khai dân trí, không hướng đến chủ thể của xã hội mới, con người, dân quyền, nhân quyền.
Đó là những gì nhìn ra được từ so sánh hai cách tư duy
Những điểm nhận thức dưới đây mới được phác thảo về hai cách nhìn, nó chỉ mang tính dẫn đạo cho nhận thức của chính tác giả vào hai thế giới tư duy, hy vọng sẽ được làm sáng rõ hơn trong một dịp khác.
1. Cách hiểu “thế”[8] và “lực” có được do kĩ thuật và cách hiểu văn minh.
Nói đến nhận thức về phương Tây thì Fukuzawa và Nguyễn Trường Tộ có điểm chung là rải ra trên từng mặt, từng điểm, từng bộ phận nào đó thì số lượng những điều được quan tâm đều khá đa dạng, nhiều chỗ quan tâm giống nhau, cách nhưng nhìn tổng quát thì lại khác nhau. Cách thức, mong đất nước đuổi kịp, sánh vai[9] phương Tây là như nhau, phê phán nền giáo dục Nho giáo cũng có chỗ giống nhau, và đều cùng có chống Nho giáo, thiên mệnh. Đi sâu vào chi tiết có thể cho thấy rõ hơn đặc điểm của các cách nghĩ khác và giống nhau, nhưng đó là yêu cầu cho một phạm vi nghiên cứu khác.
Trong các cuộc tranh luận gay gắt nửa cuối thể kỉ XIX, bao gồm các vấn đề duy tân hay thủ cựu, chính đạo hay tà thuyết, chiến hay hòa thì Nguyễn Trường Tộ là người tiêu biểu cho đề xuất cải cách, duy tân.
Vậy duy tân thì phương Tây- được xem như một định hướng giá trị- sẽ được hiểu như thế nào để duy tân, bao gồm cắt nghĩa, giải thích về những ưu việt của họ. Và quan trọng hơn, là cách lựa chọn học cái gì để đổi mới và mục đích hướng tới để làm gì, “phú quốc, cường binh”[10] hay tìm hiểu cái cốt lõi để thay đổi căn bản cái “cơ sở kinh tế xã hội tạo nên chế độ chuyên chế”[11].
Nguyễn Trưởng Tộ nhìn phương Tây theo các cách nhìn sự vật vốn đã có trong truyền thống tư duy phương Đông và cũng như từng phần, từng bộ phận của phương Tây được tháo rời để kết hợp với các yếu tố bản địa. Ông không cho thấy cái gì khác khi nhận xét: “ Trộm nghĩ việc trong thiên hạ chỉ có “thế” mà thôi. Chữ “ thế” là nói bao gồm cả thiên thời nhân sự. Cho nên người biết rõ “thế” thì không trái thời, không mất thời, không hại người, không hỏng việc”[12]. Thiên hạ, cái khái niệm gốc Hán này, đến bấy giờ, đứng trước một đối tượng mới là phương Tây được dùng lại, và Đông hay Tây, hai nền văn minh cách biệt, đều được xem tất tật như nhau và “chỉ có “thế” mà thôi”.
Cách nhìn “tung hoành, phân hợp” cũng như vậy, chúng cũng được thiên di từ cái phương Đông sang cái phương Tây: “Hiện nay tôi muốn đi qua kinh đô nước Anh. Nhân nước Anh có mở đại hội cách trí, họ thường sai người đi các nước đến các đầu phố phỏng vấn về tình hình người phương Tây giao tế với các nước khác như thế nào( Việc này có tương quan đến đại thế tung hoành, phân hợp của các nước)”[13]. Trong một bài khác, bài Trần tình, cho biết rằng cái thế tung hoành, phân hợp được Nguyễn Trường Tộ thực sự lưu tâm hàng đầu: “ ..không môn nào tôi không khảo cứu, nhất là để ý nghiên cứu về sự thế dọc ngang, tan hợp trong thiên hạ”[14]. Thế giới được gọi là thiên hạ, được nhìn theo cách tan hợp, tung hoành. Như thế trong tư duy của Nguyễn Trường Tộ đã sẵn một cách nhìn cho mọi đối tượng mặc dù giữa chúng có sự khác biệt rất lớn.
Trong Thoát Á luận Fukuzawa có một khẳng định biểu hiện suy nghĩ về sự khác biệt có tính đối lập, không chấp nhận chung sống: “ Nền văn minh hiện đại không thể song song tồn tại được cùng với truyền thống Nhật Bản” và cái cản trở sự thâm nhập của nền văn minh này nằm ngay trong cơ cấu quyền lực và cách tư duy của bộ máy chính phủ cũ kĩ, già nua, loại bộ máy mà Nguyễn Trường Tộ ngày đêm điều trần và đặt tất cả niềm tin, hy vọng[15]. Nguyễn Trương Tộ không nhìn thấy vai trò xã hội, ngoài “ngôi vua là quý, chức quan là trọng”[16] - xã hội chuyên chế tập trung quyền lực vào bộ máy của nó, xã hội hiện đại hiện đại là tam quyền phân lập, đối lập với cái Nguyễn Trường Tộ theo đuổi.
Nhìn nhận phương Tây theo cách nhìn tung hoành, mặt khác cũng dùng tung hoành như một biện pháp: “ Trong tờ bẩm trước, tôi có nói nên dùng chước tung hoành, là muốn thi hành trong tình thế thơi thả, chớ không thể tung ra thi hành trong tình thế cấp bách. Nhưng khi đã đến nước họ rồi, thì hãy xem cơ hội có thể làm được thì làm, không thì thôi”[17]. Nhưng đó là những cách vốn được hình thành sẵn trong mục đích tìm cách đối phó với đối phương, nó được tính đến khi cần một cách thuyết phục đối phương trong cuộc bảo vệ đất nước. Và như vậy, có thể phần nào tâm lí cấp bách không có lí do nhường chỗ cho một ý thức tìm hiểu một cách sâu xa hơn những cái cốt lõi làm nên sức mạnh phương Tây.
Sức mạnh mà phương Tây có được, trong nhận thức chung, không riêng gì Nguyễn Trường Tộ, đều cho rằng từ kĩ thuật, từ các khẩu hiệu kiểu: “Hòa hồn Dương tài”(Tinh thần Nhật và kĩ thuật Tây Âu), “ Trung thể Tây dụng”( Thể chất Trung Hoa và công dụng phương Tây), “Đông đạo Tây khí”( Đạo lý phương Đông và thực hành phương Tây). Nhưng ngay Fukuzawa cũng đã cho thấy ông nhìn tính ưu việt của phương Tây là văn minh, không đơn thuần là kỹ thuật.
Nguyễn Trường Tộ nhìn nhận sức mạnh phương Tây- chủ yếu hay quan trọng nhất- là do sức mạnh kĩ xảo, chế tạo khí cụ và do bắt chước phương Đông mà phát triển lên[18]: “ Người Tây vì loạn lạc đã lâu nay muốn trị yên nên đã bắt chước phương pháp đó chế súng điểu thương, để chống lại, và những thứ kỳ xảo khác đều lấy phương Đông làm kiểu mẫu. Về sau, việc học thuật, việc chế tạo những khí cụ ngày càng được tinh vi. Học huật được tinh vi thì sinh ra kĩ xảo. Kỹ xảo đến cực điểm thì trở nên mạnh và đã làm thay [19]đổi hẳn cái hèn kém mông muội trước kia. Cho đến thời Minh bước tiến Âu Tây ngày một lên cao vùn vụt, đến nỗi không có chỗ để thử cái tài dũng của họ nữa”[20]. Cách hiểu và giải thích này về sự phát triển của phương Tây cũng có thể chi phối khá nhiều đến cách mà ông hướng đến cải cách cho đất nước, và còn có thể cản trở sự băn khoăn tìm hiểu các nguyên nhân sâu xa về xã hội, về thể chế tạo nên sự phát triển đó.
Không chỉ nói cái sức mạnh phương Tây nằm ở kỹ thuật, kĩ xảo mà ông còn diễn giải rằng nó có nguồn gốc đầy tự hào ở phương Đông, và do biết cách học phương Đông mà phát triển: “ các nước phương Đông là ông tổ của trăm nghề,…những cái khôn khéo của người phương Tây ngày nay chính là lượm lặt được cái dư thừa của phương Đông mình ngày xưa”[21]. Nguyễn Trường Tộ lại giải thích sự tụt hậu của phương Đông so với phương Tây do bản tính an nhàn, không thích đổi mới, tự mãn, tự túc của người phương Đông. Lời giải thích sắc sảo này cũng chỉ mới nói đến nguyên nhân trực tiếp từ chủ thể nhận thức mà các nguyên nhân khác, như sự hỗ trợ có tính quyết định đến con người từ thể chế xã hội, nguồn gốc giáo dục,.. chưa thành yếu tố để đưa ra nhận thức.
Nếu như Nguyễn Trường Tộ nhìn sức mạnh phương Tây từ sức mạnh vũ khí, kĩ thuật thì Fukuzawa lại khác, ông nhìn phương tây là “sức mạnh của nền văn minh” và “chúng ta không thể nào chống lại sức mạnh dữ dội của nó”[22] . Văn minh là gì, nội dung của nó được ông cắt nghĩa cụ thể: “Văn minh, trong nghĩa rộng không chỉ là những tiện nghi hàng ngày đáp ứng nhu cầu của con người mà còn là việc hoàn thiện các kiến thức và trau dồi đạo đức để nâng cuộc sống của con người lên một tầm cao mới [....] [Như vậy] văn minh bao gồm cả những tiện nghi vật chất và ý thức. Cuối cùng, văn minh có nghĩa là sự tiến bộ cả về kiến thức và đạo đức của con người”[23]. Cách giải thích nội dung khái niệm văn minh, cách tìm hiểu tổng thể như thế về sự tiến bộ xã hội, tiến bộ về mặt xã hội, là điều mà không thấy Nguyễn Trường Tộ quan tâm. Đây là chỗ khác nhau khá căn bản của cách nghĩ hai ông khi tiếp nhận, phân tích phương Tây và cái cốt lõi làm nên sức mạnh của nó.
Fukuzawa nhìn phương Tây thuộc một nền văn minh khác, trong đó ông nhìn nó với cơ cấu xã hội và sự phát triển của các lý thuyết: “Trong văn minh phương Tây, cơ cấu xã hội bao gồm nhiều lý thuyết khác nhau, phát triển đồng thời, tiệm cận dần đến nhau và cuối cùng hợp nhất thành một nền văn minh. Chính quá trình này hình thành nên sự tự do và độc lập”[24]. Và đi đến cách tiếp thu có hệ thống những gì phương Tây đã có: “Chúng ta cần làm những gì mà người phương Tây đã làm"[25]. Nhìn thấy xã hội, nhìn thấy cái cơ cấu xã hội “ bao gồm nhiều lý thuyết khác nhau” là cách nhìn mới, cách quan tâm lý thuyết cũng là cách mà chúng ta không thấy trong các văn bản Nguyễn Trường Tộ để lại.
Cách tiếp nhận hệ thống, hướng đến nhận thức, giải thích đối tượng từ tính lí thuyết, nó không chỉ là sự nhận thức và lựa chọn theo hướng thêm, bớt, lấy bỏ các bộ phận tách rời.
Từ những nhận thức mà ông đã có, ông được nhận xét rằng: “ông đã tìm hiểu được những nền tảng căn bản của xã hội hiện đại đang phát triển ở phương Tây”. Nền tảng[26] chứ không phải con số cộng lại của tất cả các hiểu biết từ A đến Z. Fukuzawa hướng tới tự do, bình đẳng, cá nhân độc lập và quốc gia độc lập, phát triển xã hội dân sự,. Đó cũng là nền tảng của một nhà nước hiện đại.
Từ chỗ nhìn ra những cơ sở tư tưởng làm nên sức mạnh nền văn minh phương Tây, Fukuzawa hướng đến một mục đích đầy bản lĩnh là cùng phát triển theo nền văn minh ấy, cùng nỗ lực xây dựng và hưởng thành quả của nền văn minh ấy[27].
Nhận thức được những cái căn bản làm nên nền văn minh, trong một bức thư viết cho người bạn ở quê nhà, ông nói rằng điều cấp thiết nhất là đào tạo tài năng trẻ chứ không phải là mua sắm vũ khí, và giáo dục là hoạt động mà ông lựa chọn. Nhưng giáo dục cũng không phải là sự kế thừa cái cũ, tiếp thu cái mới mà phải đoạn tuyệt hẳn nền giáo dục cũ, cha đẻ và là thủ phạm của mọi lạc hậu, trì trệ.
Cách nhận thức về sức mạnh cốt lõi của sức mạnh phương Tây và thái độ, cách thức tiếp nhận nó ảnh hưởng có tính quyết định đến các hành động, hoạt động cụ thể của hai ông, Nguyễn Trường Tộ không mệt mỏi điều trần với triều đình, hướng về triều đình để thuyết phục, còn Fukuzawa lại đòi hỏi hủy bỏ chính phủ đương thời vì nó không thể chấp nhận nền văn minh, ông hướng đến những hoạt động hình thành xã hội hiện đại, hình thành nhà nước hiện đại- đó là cuộc cách mạng, không chỉ là duy tân hay cải cách.
Nguyễn Trường Tộ cũng nói đến luật pháp với việc phân quyền kết án cho các quan, nhà vua chỉ có quyền ân xá, không có quyền kết án. Nhưng xuất phát của yêu cầu luật pháp này cũng nhằm cho dân chúng thấy “ đạo công bằng”,“đạo nhân ái”[28] nó không được nhìn từ cơ cấu quyền lực xã hội.
2. Các cách nhìn nhận các thể chế chính trị – thái độ trước cái khác, cái dị kỉ trong nhận thức.
Chúng ta không có cùng loại văn bản để xem xét, vì văn bản của Nguyễn Trường Tộ mà chúng ta dùng là điều trần, trong khi văn bản Fukuzawa lại là tự truyện, hồi kí, luận thuyết. Mỗi loại văn bản hướng theo một mục đích khác nhau. Nhưng dẫu vậy, nội dung của các yếu tố, các phần chúng ta sẽ sử dụng cũng cho phép nói đến một cách lựa chọn, hay một thái độ.
Bắt đầu với việc nói về việc hiểu được chính trị, xã hội phương Tây của hai ông.
Chúng ta thấy Nguyễn Trường Tộ nói rành rõ, không thấy nói không biết hiểu đúng hay sai, cách tìm hiểu để khỏi sai. Nhiều điều chúng ta thấy Nguyễn Trường Tộ giải thích cái lợi và không nói cái sâu xa của nó.
Nguyễn Trường Tộ nhìn nhận các Viện Tứ Dân và Viện Công Hầu ở khía cạnh, thế lực, quyền lực và sử dụng sự hiểu biết này để toan tính mọi việc: “ Còn sự thế nước Pháp thì Viện Công Hầu và Viện Thứ Dân thế lực ngang nhau. Trong khi đó Viện Công Hầu thì mong có chuyện để lập công, còn Viện Thứ Dân thì lấy việc dàn xếp cho yên nước để làm công. Cho nên hai bên đi đến khiên chế nhau để đi đến chỗ giải quyết thỏa đáng”[29]. Việc họ “khiên chế nhau” để “giải quyết thỏa đáng” là một đánh giá, một thông tin tích cực, nhưng không thấy ông nói gì thêm như một mẫu hình cần thiết để tìm hiểu hay cho một mục đích nào đó.
Trong một Di thảo khác, Nguyễn Trường Tộ còn giải thích và bày kế: “Vì nước họ có hai đảng: Một là Viện công hầu, một là Viện Thứ Dân; Viện Công Hầu thì hay đợ bỡ ý vua, còn Viện Thứ Dân thì cho việc ấy là ức hiếp người ta…Nay ta muốn mưu việc cũng phải ngầm thông với Viện này mới được..”[30]. Cách nhìn thông một vài biểu hiện cụ thể “đợ bỡ” hay “ức hiếp” như vậy có thể chỉ cho thấy hành vi cụ thể rồi kết luận cho cả tổ chức mà không cho phép hướng đến hiểu tính chất, chức năng, mục đích của loại tổ chức này.
Nguyễn Trường Tộ còn tính kế[31] cụ thể là thông qua con trai của Viện trưởng Viện Thứ Dân để gặp vị Viện trưởng này để tác động nhờ “ chống cãi với Viện Công Hầu để bàn bạc châm chước cho ta”, “ ám thông mọi việc với Viện Thứ Dân”. Như vậy việc tìm hiểu tổ chức này để hiểu “thế lực” và tìm cách quan hệ chính trị ngầm. Mục đích tìm này có thể dẫn đến sử dụng nó với nhu cầu trước mắt và không hướng đến hiểu sâu xa hơn cái tổ chức này từ lí do xã hội, chính trị của nó. Văn bản với mấy câu ngắn trong Di thảo không cho ta hiểu gì thêm về các suy nghĩ của Nguyễn Trường Tộ, nhưng cũng cho thấy ông nhìn hiện tượng khác Fukuzawa. Nguyễn Trường Tộ ráo riết tìm hiểu cho mục đích cụ thể và trước mắt của triều đình, phục vụ cho triều đình, điều mà ông nỗ lực, và như vậy, thì có thể ông không hướng đến nó như một nhân tố tích cực cho phát triển xã hội- là cái mà Fukuzawa cho là mục đích.
Cái khác khá quan trọng là Nguyễn Trường Tộ sẵn sàng có lời giải thích ngay, không băn khoăn về sự hiểu của mình xác đáng đến đâu.
Fukuzawa lại khác, ông nói cách ông vừa đọc, vừa tra từ điển nhưng hay nhất là hỏi người bản địa, sau khi đã tra cứu sách vở mà chưa tìm ra, và nhất là tìm nhân vật tầm cỡ để dốc sức tìm hiểu, hỏi han, ghi chép[32]. Cách làm việc này là cách khoa học, tránh hiểu sai do chủ quan, tuy vậy có nhiều chuyện như ông tự thú “ Về chính trị,...tôi đã được gặp nhiều người và nghe nhiều chuyện, nhưng do không nắm được căn nguyên, nguồn gốc sự việc, nên có nghe cũng không hiểu hết”[33]. Ông kể cụ thể liên quan đến việc đi đến nhận thức đối với một đối tượng xa lạ, khác cái truyền thống: “ ..Lại có một thứ người ta gọi là Bank ( Ngân hàng), lại nẩy sinh ra vấn đề cần tìm hiểu xem dòng lưu chuyển chi thu tiền tệ như thế nào? Họ đang tiến hành xây dựng Luật bưu chính viến thông thì phải biết luật đó được đưa ra với mục đích gì? …Luật trưng quân tựu trung lấy mục đích gì làm căn bản? Những chuyện đó tôi hoàn toàn không hiểu. Cả về Luật bầu cử là thế nào, nghị viện là cơ quan gì thì họ chỉ cười, vì tôi hỏi điều mà mọi người đã biết rõ. Nhưng đằng này tôi không hiểu và cũng không biết suy đoán ra sao.
Về các đảng phái thì hình như có Đảng Bảo thủ, Đảng Tự do. Hai đảng này luôn cạnh tranh gay gắt, không bên nào chịu thua kém bên nào. Thế nghĩa là thế nào? Tại sao trong một xã hội yên bình như vậy mà các chính trị gia lại phải ra sức tranh cãi với nhau? Thật không thể hiểu nổi. Thế này thì gay go quá. Họ đang làm gì thế không biết? Mà lạ thay, những người là kẻ thù của nhau lại cùng ăn, cùng uống trên một bàn tiệc. Thật không thể hiểu được. Cho đển khi hiểu được cũng phải vất vả. Mối liên hệ giữa chuyện này với chuyện kia, dần dần tôi cũng hiểu ra từng chút, từng chút một, sau đó xâu chuỗi thành một câu chuyện đầy đủ và tạm cắt nghĩa cũng phải mất đến năm, mười ngày. Đó là điều lớn nhất của tôi trong chuyến đi châu Âu”[34]. Nếu thống kê hàng loạt cái quan tâm của Fukuzawa thì thấy mọi cái nhìn theo hệ thống, và nhiều cái Fukuzawa thì bị Nguyễn Trường Tộ bỏ qua như ngân hàng, dòng lưu chuyển chi thu tiền tệ, Luật bưu chính viễn thông, Luật trưng quân, Luật bầu cử,..- đó là nghị viện là cơ quan gì, những cái có tính cơ bản của cơ cấu xã hội hiện đại.
Chưa nói cái mà Fukuzawa quan tâm là cái gì, nó quan yếu hay không- đó là cách quan tâm, cách tư duy, mà thái độ của ông trước cái khác, cái không có trong truyền thống tư duy, không phải là ngay lập tức tìm cách giải thích hay gạt bỏ, mà ông tìm hiểu để hiểu cho ra, là phải trải qua một quá trình băn khoăn, suy nghĩ, tra cứu, tìm người giải đáp.
Thái độ băn khoăn tìm hiểu này chúng ta không thấy trong các thông tin từ Nguyễn Trường Tộ, cũng như trong các ghi chép của Phạm Phú Thứ trong Tây hành nhật kí ( Nhật kí đi Tây). Tất nhiên ở Nguyễn Trường Tộ thì loại văn thuyết phục của điều trần có cần thiết phải trưng ra hay bỏ qua cái băn khoăn trong một văn bản không, điều này lại là nên chăng để thành một trong nhiều băn khoăn trong suy nghĩ của người đọc hiện nay. Nhưng cái kí của Phạm Phú Thứ lại là cái cần đòi hỏi ở đó một vài băn khoăn như Fukuzawa mà lại không thấy. Và chúng ta cũng không thấy trong cả các văn bản Trương Vĩnh Ký, một người cùng sang tây với Phạm Phú Thứ. Cái khuyết thiếu mang tính chất chung này phải chăng có cùng loại tư duy để ta có thể dùng để giải thích cho trường hợp Nguyễn Trường Tộ, hay do một lí do nào đó những người cùng thời Nguyễn Trường Tộ không viết ra?
Nguyễn Trường Tộ không thay đổi chế độ chính trị- cái cần nhất của công cuộc cải cách. Chúng ta thấy ông quan tâm đến các thiết chế nhà nước và Nguyễn Trường Tộ đề nghị thành lập bộ Nông nghiệp, bộ Ngoại giao, trước đây chỉ có 6 bộ: bộ Binh, Hình, Lại, Lễ, Công, Hộ. Như vậy là cái cách thêm vào chứ không phải thay đổi chính phủ, vì nó không cùng tồn tại với nền văn minh mới, như Fukuzawa.
Một cái mới thuộc loại cải cách, mang tính phân quyền là đề nghị Tòa án độc lập với nhà vua, nhà vua chỉ có quyền ân xá, không có quyền kết án. Sự phân quyền này có ý hướng “một nhà nước pháp quyền” nhưng lí do của nó mà ông nói đến thì không phải như vậy. Ông giải thích việc thực hiện luật như thế “để cho dân chúng thấy đạo công bằng” và vua thì “ để tỏ đạo nhân ái”. Ở đây có một sự thêm, bớt, sự cộng vào giữa cái cũ và cái mới dù giữa chúng có sự bất tương hợp, hay triệt tiêu nhau giữa Luật của nhà nước Pháp quyền và Nhà nước quân chủ nho giáo: “ Bất luận quan hay dân, mọi người đều phải học luật nước và những luật mới bổ sung thêm từ Gia Long đến nay. Ai giỏi luật sẽ được làm quan. Vì luật bao gồm cả kỷ cương, uy quyền, chính lệnh của quốc gia, trong đó có tam cương ngũ thường cho đến việc hành chánh của 6 Bộ đều đầy đủ. Quan dùng luật để trị, dân theo luật để giữ gìn. Bất cứ hình phạt nào trong nước đều không vượt ra ngoài. Bộ hình xử đoán các vụ kiện thì chỉ có thăng trật chứ không bị biếm truất. Dù vua, triều đình cũng không giáng chức họ được một bậc. Như vậy là để giúp cho các vị này được thong dong trong việc chấp hành luật pháp không bị một bó buộc nào cả. Phàm những tội ngũ hình đều do các vị này xử. Vua cũng không được đoán phạt một người nào theo ý mình mà không có các chữ ký của các quan trong Bộ ấy. Làm thế để cho dân chúng thấy rõ đạo công bằng. Vả lại vua không dự vào những việc ngũ hình để tỏ đạo nhân ái. Như chế độ xưa vua có “tam hào”( ba lần tha). Bởi vì có tội phải giết thì đó là quốc dân giết”[35]. Cái sâu xa của tam quyền phân lập được giải thích theo hướng cho vua và vì vua, và để cho quan xử được “không bị bó buộc”. Ông còn liên hệ về sự gần gũi giữa nó với cái đã có trong chế độ quân chủ nho giáo. Bộ máy hành pháp vẫn không tách khỏi bộ máy nhà nước, không tồn tại độc lập. Bản thân việc đề nghị một nội dung xử án và trách nhiệm quyền hạn kiểu như vậy đã là quá mới và mạnh mẽ, nhưng chưa thấy biểu hiện của sự tiếp nhận nguyên gốc cái tam quyền phân lập và giải thích ý nghĩa xã hội, chính trị sâu xa cũng như mục đích của nó.
Cách giải thích một việc xa lạ với tư duy truyền thống, lại liên hệ, kéo nó về với cái truyền thống như kiểu này không chỉ xảy ra một lần trong các văn bản Nguyễn Trường Tộ, và cũng đã thấy rất quen thuộc trong các văn bản khác của người Việt chúng ta. Nhưng có lẽ đó không chỉ là một cách làm để sao đạt được mục đích thuyết phục vua, ở đây cũng đã thể hiện cách hiểu của Nguyễn Trường Tộ.
Phân quyền cũng được thể hiện trong đề nghị giao việc cho các quan, phải chăng bởi nhằm giảm bớt sự tập quyền của chế độ quân chủ: “ Vua các nước thường giao việc nước cho quan đại thần để chu du các nước, mở rộng kiến văn, mà không phải bận tâm việc trong nước nữa” [36]. Nói chuyện vua “giao việc” để gợi ý một cách làm đáng học để “không phải bận tâm”, nhưng ông có nhằm vào cái nguyên tắc lập pháp trong sự “giao việc” này không.
Fukuzawa quan niệm phải “tiến hành đại cải cách chính phủ” có quy mô, “rồi cải cách chính trị”, “ đặc biệt tiến hành các hoạt động đổi mới nhân tâm và cách suy nghĩ”[37]. Như vậy các quá trình cải cách tuân thủ theo các bước được hình dung cụ thể, đó là phải cải cách chính phủ, tiếp theo là thay đổi chính trị, đổi mới xã hội, như thế khác với cách làm, cách thay các bộ phận trên một tổng thể cũ như ở Nguyễn Trường Tộ.
Tiếp thu hệ thống mới và thay đổi hệ thống cũ khác với tiếp thu bộ phận và lắp ghép nó vào hệ thống cũ để cải cách duy tân, phải chăng đó là những khác biệt của hai cách nghĩ, hai cách hành xử. Chúng ta cần một cái nhìn để tránh kinh nghiệm lịch sử vẫn còn hằn sâu trong cách nghĩ hôm nay.
[1] Cùng với Nguyễn Trường Tộ là Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch, Trương Vĩnh Kí.
[2] . Hai người sinh cùng thời ( Nguyễn Trường Tộ 1828-1871, Fukuzawa 1835-1901), cùng đến các nước phương Tây gần như cùng thời điểm.
[3] . Yoshiharu Tsuboi trong Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa (Hội sử học Hà Nội xuất bản, 1993) nói các nhà cải cách Việt Nam thời kì này không quan tâm đến sự cố tài chính mà họ đưa ra, không đặt cụ thể kinh phí thực hiện, không thảo luận những vấn đề đặt ra cho đất nước như sự thống trị kinh tế của người Hoa, không lưu ý đến những sự cố về mặt xã hội mà dự án của họ đưa ra, đặc biệt họ không tự hỏi là họ sẽ dựa trên những giai tầng xã hội nào, họ không bàn tới tương lai và không thảo luận việc thay thế tầng lớp văn thân. Tr 301-302.
[4] . Ở Nhật Bản có dòng Lan học phát triển mạnh nửa cuối thế kỉ XIX và nhu cầu về thay đổi xã hội cũng đã thành một xu hướng mạnh mẽ đấu tranh với cái cũ, mặc dù vậy những người chủ trương cải cách vẫn phải tránh cho mình những nguy hiểm( Fukuzawa Yukichi cũng “Lo sợ bị ám sát”- chương11- Phúc Ông tự truyện), trong khi đó Việt Nam trong cùng giai đoạn lịch sử thì, như Yoshiharu Tsuboi nói: “ Trên bình diện ngoại giao, phe chủ chiến buộc phải nhượng bộ để kí một hòa ước, nhưng trên bình diện nội trị, phe chủ hòa không có một ảnh hưởng nào cả. Thật vậy, dù những quyết định cuối cùng về chính sách đối phó với Pháp là thuộc về Tự Đức và thuộc về các thành viên Cơ Mật viện, trong nước Việt Nam thời ấy vẫn có một thứ “công luận”. Trong thực tế, ý kiến của đa số chính là ý kiến của quan lại cấp thấp và của sĩ phu, và “công luận” ấy vẫn luôn luôn chống lại nền văn minh phương Tây” – Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa. Hội sử học Việt Nam xuất bản. Hà Nội 1993. Tr 228. Riêng cá nhân Nguyễn Trường Tộ thì cũng bị: “ có chút ít nghi ngờ nên chưa dùng” ( Tu chỉnh võ bị- Di thảo 50)
[5] . Nguyễn Trường Tộ có nói đến sự thích hợp, sự tương thích trong tiếp nhận cái mới giống như món ăn ngon thì tốt mà đối với người không tiêu thì có hại(Di thảo 55). Cách nghĩ từ sự liên hệ thực phẩm này có thể dẫn đến cải cách, điều chỉnh và không hướng đến một cuộc cách mạng vì một cơ thể dân tộc cường tráng, thay đổi. Nhưng cũng cho thấy cái tâm lí hay bản lĩnh tiếp nhận mang đặc điểm phổ biến của người Việt chăng.
[6] . Ông quan tâm hầu hết công, nông, thương, dân số, địa giới, học thuật, văn chương, ngoại giao, kiến trúc, kĩ thuật, cơ cấu quyền lực, tài chính, thuế khóa, quân sự: “ không môn nào tôi không để ý tới: cái cái sâu của địa lý, cái phiền toái của nhân sự, cho đến luật lịch, binh quyền, tạp giáo, dị nghệ, các môn cách trí, thuật số, không môn nào tôi không khảo cứu, nhất là để ý nghiên cứu về sự dọc ngang, tan hợp trong thiên hạ” ( Trần tình). Ông để ý những cái để làm nên một đế chế phú quốc, cường binh và không thấy nói đến một thể chế chính trị cho sự phát triển xã hội, vì vậy cái thiếu là quyền con người, vai trò công dân trong xã hội dân sự, nên các khái niệm như tự do, bình đẳng,..thì tuyệt không thấy, trong khi đó thì đó là những quan tâm quan yếu, là hoạt động cụ thể mà Fukuzawa hướng tới.
[7] . Ví dụ, điều 1 Gấp rút sửa đổi võ bị: đọc các binh thư xưa để bỏ cái không hợp, lựa chọn cái hợp ngày nay, mua các sách binh pháp thủy bộ phương Tây, dịch ra để tham khảo; điều 2/ Hợp tỉnh huyện giảm quan lại và khóa sinh để lấy số lương dư câp them cho các quan, và tham khảo Tây: “ Tôi thấy các quan phương Tây, chẳng hạn như Đại học sĩ thì mỗi công việc đã có viên chức từ tham tri trở xuống làm hết, chỉ có việc khó mới trình bẩm”, và rồi điều 4: Sửa đổi học thuật, chú trọng thực dụng, thì các khoa mới như: Ðặt khoa thiên văn, địa lý mà cũng: duyệt các sách từ trước đến nay, chọn những gì hợp +Tham khảo các sách phương Tây; như: Ðặt khoa công kỹ nghệ : “ Hãy tìm trong các sách Nho từ trước tới nay xem có chỗ nào nói đến cơ xảo dù một vài câu cũng nhặt hết ra, thu thập sửa lại cho đúng. Ngoài ra, lựa lấy trong các sách Tây, chỗ nào nói về những cần thiết hằng ngày”.
[8] . Thế: “Khái niệm tư tưởng Trung Quốc có từ thời Đường. Thời Minh Thanh, Vương Phu Chi gọi quy luật phát triển của lịch sử là “ Lý”. Sự thể hiện của “Lý” tức là “Thế”, “nói Lý là nói Thế của lí, “ ở chỗ tất nhiên của Thế sẽ là sẽ thắng Lí” ( Độc tứ thư đại toàn thuyết). Thế gắn với Lí, Số. ( Từ điển Nho Phật Đạo- LaoTử- Thịnh Lê chủ biên. )
[9] . Fukuzawa nói: “Tại sao chúng ta không cùng nhau bơi nổi trên biển văn minh ấy, cùng nhau tạo ra một làn sóng văn minh ấy, cùng nhau nỗ lực xây dựng và hưởng lạc những thành quả của nền văn minh ấy” ( Thoát Á luận). Nguyễn Trường Tộ trong Di thảo số 33(Về việc gửi người sang Pháp học) nói: “ Có một điều hay lớn là khiến thiên hạ biết rõ nước ta ngày nay sắp sửa vươn lên để cùng nhau đua chen với các nước”
[10] . Mục đích “phú quốc, cường binh” hướng đến quốc gia quân sự giàu mạnh hơn là hướng đến phát triển xã hội, hướng đế thể chế dân chủ.
[11] Trần Đình Hượu: Lịch sử tư tưởng Việt Nam cuối thể kỉ XIX và đầu thế kỉ XX (Đề cương chi tiết)- vanhoanghean.com.vn
[12] . Di thảo 1- Thiên hạ đại thế luận
[13] . Di thảo số 4 Kế hoạc duy trì hòa ước mới- .
[14] Di thảo số 3- Bài Trần tình.
[15] . Trong Di thảo số 13- Ngôi vua là quý; chức quan là trọng, Nguyễn Trường Tộ viết: “ Người xưa có nói dân là gốc của nước. Nói như vậy cũng chưa đúng. Tôi cho rằng vua quan là gốc của nước. Vì không có vua quan thì chẳng bào lâu dân sẽ loạn, tranh nhau làm trưởng, giành giật lẫn nhau, tàn sát lẫn nhau, oán thù lẫn nhau. Cho nên nước dù có vua bạo ngược còn hơn không vua”. Nguyễn Trường Tộ chưa thấy cái xã hội dân sự, xã hội văn minh phương Tây khác và ưu việt hơn cái xã hội chuyên chế phương Đông, nơi nhà vua và quan lại kiêm toàn luật pháp và hiến pháp, tôn giáo,..
[16] . Di thảo số 13: Ngôi vua là quý; chức quan là trọng.
[17] . Di thảo số 30- Mục đích của sứ bộ đi Pháp.
[18] Trong từng yếu tố lẻ tẻ ông có nói, như để làm giàu như mở rộng đất đai, giao thương với các nước, sửa sang cương giới, nắm rõ nhân số, ..khi bàn đến từng việc cụ thể.
[19] . “ Các nước phương Đông tuy là ông tổ của trăm nghề, nhưng bản tính mải mê sự an nhàn vui thú, tự mãn, tự túc, nghĩ rằng thiên hạ không ai hơn mình”- ( Di thảo số 5- Kế hoạch làm cho dân giàu nước mạnh)
[20] . Di thảo số 5- Kế hoạch làm cho dân giàu nước mạnh.
[21] . Di thảo số 5- Kế hoạch làm cho dân giàu nước mạnh.
[22] Thoát Á luận.
[23] . Dẫn theo: Nhà canh tân giáo dục Nhật Bản thời Minh Trị, trong sách: Chân dung những nhà cải cách giáo dục tiêu biểu trên thế giới, NXB Thế giới, 2004
[24] . Dẫn theo Li thuyet ve nen van minh- Nishikawa Shunsaku..
[25] . Dẫn theo Li thuyet ve nen van minh- Nishikawa Shunsaku.
[26] . Fukuzawa nói rằng: “Những điều viết về các ngành hóa học, vật lí, về máy móc, điện năng, hơi nước, in ấn hay các ngành công nghiệp thì không phải hỏi chi li từng chút một. Tôi không phải chuyên gia về ngành đó,..” – Phúc ông tự truyện, Nxb Thế giới, Hà Nội 2005, Tr 196. Trong khi đó Nguyễn Trường Tộ thì quan tâm không ít những kĩ thuật của nhiều ngành để có thể làm theo được, cũng cách quan tâm chi tiết kiểu này chúng ta thấy trong Nhật kí đi Tây( Tây hành nhật kí) của Phạm Phú Thứ. Cái cách quan tâm cũng thể hiện cách nghĩ của hai người.
[27] . Thoát Á luận.
[28] . Di thảo- Tế cấp bát điều.
[29] . Di thảo số 35- Nói rõ thêm….
[30] . Di thảo 4, Kế hoạch…tr149.
[31] . Chữ “kế” là chữ Nguyễn Trường Tộ thường dùng, ở đây dùng theo nghĩa của ông.
[32] . Phúc Ông tự truyện, Tr195.
[33] . Phúc ông tự truyện Tr 190.
[34] . Phúc Ông tự truyện Tr 197.
[35] . Di thảo 27. Tám việc cần làm ( Tế cấp bát điều).
[36] . Di thảo số 13- Ngôi vua là quý.
[37] . Thoát Á luận.
