Hà Hương phong nguyệt có thể được xem tiểu thuyết tâm lý xã hội đầu tiên của văn học Việt Nam hiện đại. Ngòi bút có phần táo bạo của tác giả Lê Hoằng Mưu khiến ông bị kết án là xúc phạm thuần phong mỹ tục. Sách bị tịch thu, tiêu hủy, nhưng cũng đã gây ra một cuộc bút chiến.
Trong quá trình nghiên cứu văn học quốc ngữ Nam bộ giai đoạn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, chúng tôi đặc biệt lưu ý ý kiến của nhà nghiên cứu Bằng Giang trong công trình Văn học quốc ngữ ở Nam Kỳ 1865 – 1930: “Còn tiểu thuyết (không nói truyện ngắn) thì cũng chỉ bắt đầu với Hà Hương phong nguyệt của Lê Hoằng Mưu đăng báo năm 1912 và in thành sách năm 1915”.
Dù rất chú tâm đi tìm quyển tác phẩm này, nhưng đi khắp các thư viện ở Việt Nam chỉ tìm được một tập thứ ba ở Thư viện Thông tin Khoa học Xã hội (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam). Biết tác phẩm đã từng đăng báo Nông cổ mín đàm từ năm 1912, chúng tôi tìm đọc trên báo giấy và microfilm ở Thư viện Tổng hợp TP. HCM, Thư viện Khoa học Xã hội TP. HCM, nhưng đáng tiếc là các số báo cũng không đầy đủ, vì thế không thể có cái nhìn khái quát về quyển tiểu thuyết gây nhiều tranh cải này được.
Đầu tháng 10-2014, nhờ sự giúp đỡ của các nghiên cứu sinh đang học tập, nghiên cứu tại Pháp như chị Nguyễn Thị Dương, chị Nguyễn Giáng Hương (thủ thư của kho sách tiếng Việt tại Thư viện Quốc gia Pháp), chúng tôi tìm được sáu tập đầu của tiểu thuyết này ở Thư viện Quốc gia Pháp. Sáu tập này cùng với phần đăng tiếp theo trên báo Nông cổ mín đàm, đã giúp chúng tôi có cái nhìn khá đầy đủ về tiểu thuyết đã làm hao tổn nhiều giấy mực nhất của văn chương quốc ngữ Nam bộ giai đoạn đầu thế kỷ 20, từ đó cho thấy các thông tin về tác phẩm này của các công trình trước đây như Phần đóng góp của văn học miền Nam: những bước đầu của báo chí, tiểu thuyết và thơ mới của Bùi Đức Tịnh, Địa chí văn hoá TP. Hồ Chí Minh, Tiến trình văn nghệ miền Nam của Nguyễn Q. Thắng, Chân dung văn học của Hoài Anh, Từ điển tác gia văn xuôi Việt Nam do Vũ Tuấn Anh và Bích Thu chủ biên, Từ điển tác gia văn học Việt Nam thế kỷ XX của Trần Mạnh Thường,… đều không chính xác.
Vì sao tiểu thuyết quốc ngữ Nam Bộ chỉ bắt đầu với Hà Hương phong nguyệt?
Trước hết, đó là dung lượng của tác phẩm này. So với ba tác phẩm được của Nam Bộ xuất bản trước đó là Thầy Lazarô Phiền (1887) của Nguyễn Trọng Quản (32 trang), Hoàng Tố Anh hàm oan (1910) của Trần Chánh Chiếu (54 trang), Phan Yên ngoại sử - Tiết phụ gian truân (1910) của Trương Duy Toản (49 trang), Hà Hương phong nguyệt có số trang dày dặn hơn nhiều (chỉ hết tập 6 đã có đến 284 trang).
Tác phẩm này là một phản ứng, là lòng tự trọng của một nhà văn Việt Nam trước cơn sốt dịch “truyện Tàu” lúc đó. Lê Hoằng Mưu có tâm sự: “Dòm thấy trong xứ cứ ôm truyện Tàu mà dịch mãi, chưa thấy ai viết bộ tiểu thuyết nào cả. Tưởng rằng dầu hay dầu dở cũng của mình. Tôi khởi đầu viết bộ Hà Hương phong nguyệt”.
Tác phẩm đầu tay này của Lê Hoằng Mưu có những điểm đặc biệt so với nhiều tác phẩm của các nhà văn Nam bộ khác cùng thời. Thay vì kể chuyện, ông đã sớm đi vào miêu tả, phân tích tâm lý nhân vật, đã chú ý những diễn biến tâm lý, cảm giác của nhân vật. Đó là dấu hiệu của tiểu thuyết hiện đại, là một sự mới mẻ về bút pháp so với tiểu thuyết truyền thống. Nàng Hà Hương không đơn giản là một cô gái lẵng lơ, ham mê sắc dục mà cũng có lúc ân hận vì những tội lỗi do mình gây nên. Nhân vật này không chỉ là một nhân vật chức năng mà còn mang tính nhị nguyên, phức tạp. Kết thúc tác phẩm cũng không phải là một kết thúc có hậu như truyền thống khi nàng Nguyệt Ba đẹp người đẹp nết phải tự trầm vì quá đau khổ do bị chồng mình là Nghĩa Hữu phụ bạc.
Lê Hoằng Mưu đã có nhiều thử nghiệm táo bạo trong sáng tác này. Trong lúc vấn đề tình dục vẫn được xem là một điều cấm kỵ trong văn chương thì tác phẩm lại có nhiều cảnh táo bạo khi miêu tả những chuyện tình tự trai gái. Lãng Tử đã viết trên Tuần báo Mai như sau: “Bây giờ, quen thuộc với cái táo bạo của tư tưởng Âu Mỹ, ta còn phải ngạc nhiên với lời văn khiêu dâm của ông Trương Tửu, Vũ Trọng Phụng, Trọng Lang, chớ có biết đâu rằng hồi đó, lúc ảnh hưởng của Tống Nho còn đang khắc nghiệt vô cùng mà Lê quân cũng đã dám có những ý nghĩ táo tợn và dạn dĩ mà viết Hà Hương phong nguyệt”.
Nhiều nhà văn, nhà báo như Nam Kiều Trần Huy Liệu, Hốt Tất Liệt Nguyễn Háo Vĩnh, Nguyễn Chánh Sắt, Cao Hải Để, Trì Nam Tử... đã phê phán kịch liệt tác phẩm này cùng với tác giả của nó. Có những ý kiến hết sức gay gắt, thậm chí có người còn lên án Lê Hoằng Mưu như là “một đứa tội nhơn lớn nhứt của nước An Nam” (Công luận báo, số 48, 1928). Trước áp lực của dư luận, cuối cùng chính quyền thuộc địa đã ra lệnh tịch thu và tiêu hủy tác phẩm.
Chuyển tải quan niệm mới về tình yêu, luân lý
Bản thân Lê Hoằng Mưu dù bị nhiều người trong văn giới đả kích dữ dội nhưng lại được độc giả rất hâm mộ. Lãng Tử cho biết là sách của ông “bán chạy như tôm tươi giữa chợ buổi sớm”. Tác phẩm của ông bị lên án vì đã chuyển tải một quan niệm quá mới mẻ về tình yêu, luân lý trong thời điểm nhân dân Nam bộ cần cổ xúy cho đạo đức truyền thống, cho tình yêu nước để có sức mạnh chiến đấu với giặc ngoại xâm hơn là những tình cảm cá nhân ngang trái, buông thả. Tiểu thuyết này lại còn quá mới mẻ trong thời điểm ảnh hưởng của văn minh phương Tây vẫn chưa thật sự lấn át được những quan niệm khắt khe của Nho giáo về tình yêu nam nữ. Tình yêu cá nhân, những khát vọng thầm kín của con người và sự đấu tranh cho tình yêu vẫn là những điều khá xa lạ đối với những quan niệm truyền thống đương thời mặc dù ngòi bút của nhà văn hết sức uyển chuyển và giàu tính nhân văn.
Tác phẩm được viết theo lối văn xuôi có đối có vần rất du dương và thỉnh thoảng lại xen các bài thơ vào. Nhưng trong thời kỳ đó, lời văn có đối có vần tự nhiên lưu loát như thế là một trong những yếu tố tạo ra sức hấp dẫn đối với độc giả, như Nguyễn Liên Phong đã từng nhận xét trong Điếu cổ hạ kim thi tập: “Hơi nôm na sắp đặt lanh lợi có duyên, người ta xem đến không nhàm mỏi”.
Hà Hương phong nguyệt bị tịch thu và tiêu hủy nhưng sau đó đã tạo nên một khuynh hướng tiểu thuyết tính dục và một phong trào viết tiểu thuyết tình, đọc tiểu thuyết tình ở Nam kỳ hết sức sôi nổi với hàng loạt tác phẩm Lỗi bước phong tình của Nguyễn Thành Long, Hà Hương hoa nguyệt của Nam Tùng Tử, Cô Ba Tràh của Nguyễn Ý Bửu...
Được viết ngay trong thập niên thứ hai của thế kỷ XX, Hà Hương phong nguyệt vì vậy không khỏi mang những hạn chế của thời đại. Nhưng với dung lượng đáng kể, hệ thống nhân vật đa dạng, đặc biệt là nghệ thuật phân tích tâm lý khá đặc sắc, tác phẩm này đã đánh dấu một bước phát triển của tiểu thuyết Nam bộ nói riêng và của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại nói chung, một bước phát triển rất đáng ghi nhận và trân trọng.
Nguồn: Tuổi trẻ cuối tuần số Tất niên 2015.
