Di sản rất đáng chú ý

Tiếp xúc với một bức tranh phong phú về văn bản trong tuyển tập này, tôi ngạc nhiên nhận ra: Hát nói không dừng lại ở cái phong vị nhuốm mùi dục lạc, ngông nghênh, hát nói còn tràn đầy hào khí; hát nói không ngưng kết ở nửa đầu thế kỷ XX mà còn lan đến cuối thế kỷ XX; chủ yếu là không gian của tiếng nói nam quyền, hát nói cũng có tác giả nữ (bà Nhàn Khanh). Quả thật, nếu đúng như Nguyễn Đức Mậu khẳng định ngay câu đầu tiên của bài nghiên cứu công phu "Hát nói, thời điểm hình thành và quá trình phát triển" (tr.7-42): "Hát nói là thể loại thơ ngắn duy nhất mà lịch sử văn học Việt Nam sáng tạo được" (tr.7) thì đây là một di sản rất đáng chú ý.

Với phần văn tuyển, Nguyễn Đức Mậu đã luôn xác định thời điểm ra đời, xác định văn bản và tác giả, luôn dẫn nguồn và đưa nhiều chú thích tỉ mỉ, bổ sung nhiều văn bản tồn nghi và khuyết danh. Trong nghiên cứu, khi đưa ra nhận định, ông luôn chọn cách nói thận trọng, không xác quyết. Có thể thấy phần viết công phu và có nhiều cảm hứng nhất là về Nguyễn Công Trứ.

Từ những khảo chứng và diễn giải (trên góc độ lịch đại và đồng đại) của Nguyễn Đức Mậu và từ sự phong phú độc đáo của thể loại hát nói, người đọc thấy nơi mình có nhiều câu hỏi nảy sinh: Sau ca dao, dân ca, hát nói là thể loại văn học kết hợp trong lòng nó chất văn (chữ), chất ca (âm) và chất nói (lời), vậy có thể dùng những kiến thức lý thuyết và lịch sử để cắt nghĩa sâu hiện tượng này, từ đó phát hiện vẻ đẹp riêng của thể loại và tinh thần cũng như xu hướng sáng tạo của văn học dân tộc? Phải chăng cùng gần nhau ở nguyên tắc kết hợp (lời và âm) nhưng hát nói khác ca dao, dân ca không gian diễn xướng? Có thể cho rằng từ ca dao, dân ca đến hát nói là quãng đường đi từ làng mạc tĩnh lặng đến thị tứ nhộn nhịp không? Hát nói phải chăng là sản phẩm của tầng lớp thị dân? Tính đô thị của hát nói được biểu hiện như thế nào? Khi cho rằng hát nói "đã đạt đến độ điển phạm", vậy tính điển phạm của hát nói là gì? Vì sao Nguyễn Công Trứ là người đánh dấu bước hoàn thiện cuối cùng cho thể loại này? Vì sao thế kỷ XX, một số bài hát nói tràn đầy từ Hán Việt (trường hợp Ưng Bình Thúc Giạ Thị); chất đời sống đi vào hát nói (trường hợp Nguyễn Văn Bình) có thể phân tích thế nào? Tiêu đề "Hát nói từ nửa cuối thế kỷ XIX đến Tản Đà" liệu có bao quát hết những hiện tượng hát nói sau đó với những tên tuổi hoạt động trên các lĩnh vực khác nhau như: Bùi Kỷ, Á Nam Trần Tuấn Khải, Trần Huy Liệu, Nguyễn Tuân, Xuân Thủy, Vũ Hoàng Chương, Nguyễn Tài Cẩn… không? Những khái niệm chuyên biệt của thể loại không thật dễ hiểu với người đọc (điệu hà nam, điệu nói sử, hát giặm…) phải chăng nên chú thích?...