Ngày 17 tháng 9 năm 2020 Tuổi trẻ có đăng bài thuật lại ý kiến của ông Lê Nghị và nhóm (từ đây gọi tắt là Lê Nghị) Thử “giải mã” lại Truyện Kiều, trong đó có trình bày nhiều quan điểm ngược hẳn với thành tự nghiên cứu xưa nay về Truyện Kiều, tác phẩm đỉnh cao của văn học cổ điển Việt Nam.
Trang cuối cuốn 7 của Thông tục Kim Kiều truyện, dòng 3 từ trái qua ghi năm xuất bản: Bảo Lịch thứ 13, Quý Mùi, chính nguyệt (tháng Giêng 1763) - Ảnh: Đ.L.GIANG
Ý tưởng chung là nhóm tác giả này muốn chứng minh Truyện Kiều của Nguyễn Du không phải là sáng tác trên cơ sở cốt truyện Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc, mà ngược lại Truyện Kiều có trước, sau đó nhóm Thanh Tâm Tài Tử người Việt Nam diễn thành Kim Vân Kiều truyện, từ đó truyền sang Trung Quốc thành Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, lưu ở thư viện Đại Liên (nơi vẫn coi là tìm ra một trong các bản cổ Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc), và người Trung Quốc nhận là sáng tác của họ.
Quan điểm này đi ngược lại thành tựu nghiên cứu lâu nay của các học giả Việt Nam và nước ngoài, từ Phạm Quỳnh, Lê Thước, Phan Sĩ Bàng, Đào Duy Anh, Hoàng Xuân Hãn, Dương Quảng Hàm, Giản Chi và các học giả sau này. Điều này dẫn tới những hệ lụy nghiêm trọng:
- Nó có thể gây mất niềm tin về toàn bộ nền khoa học xã hội nước nhà nghiên cứu về Truyện Kiều trước nay;
- Gây hoang mang cho các thầy cô giáo, sinh viên, học sinh đang dạy-học môn ngữ văn;
- Khiến cho các học giả nước ngoài không hiểu học giới Việt Nam đang ở tình trạng nghiên cứu và tâm lý nào;
- và cuối cùng người ta tưởng đưa ra kết luận ấy là đề cao Nguyễn Du, nhưng thực ra là hạ thấp ông, vì nếu sự thật ngược lại: Kim Vân Kiều truyện có trước, Truyện Kiều có sau thì hóa ra Truyện Kiều không có giá trị gì?
Dù bài báo có cẩn thận ghi ở cuối rằng: “còn cần thêm nhiều nghiên cứu khác về xuất phát Truyện Kiều để tường minh hơn về đại thi hào Nguyễn Du và tác phẩm đã đi vào lòng muôn đời người Việt”, nhưng dòng chữ ấy bị chìm vào những kết luận “động trời” của bài viết.
Xem qua các luận điểm của Lê Nghị, những người có quá trình nghiên cứu về Truyện Kiều thấy ngay tất cả đều sai. Ví dụ:
(1) Lê Nghị viết: “Minh Mạng chỉ đạo các văn thần, gọi tên chung là Thanh Tâm Tài Tử soạn một cuốn bình giảng thơ Kim Vân Kiều truyện của Nguyễn Du. Cuốn bình giảng đầu tiên là Kim Vân Kiều lục.”
Ý tưởng này có 2 chỗ sai:
Một là, Kim Vân Kiều lục không phải là cuốn “bình giảng” mà là cuốn truyện viết bằng văn xuôi thuật lại Truyện Kiều. Cuốn này Phạm Tú Châu đã dịch ra tiếng Việt và xuất bản 2015 (Dịch và nghiên cứu Kim Vân Kiều lục, NXB.KHXH);
Hai là, “Minh Mạng chỉ đạo…” đó chỉ là lời người viết tự kể chuyện, mà không có chứng cứ văn bản nào.
(2) Việc Minh Mạng xem và đổi tên Đoạn trường tân thanh thành Kim Vân Kiều truyện thì học giả Trần Văn Giáp đã nói từ lâu. Nhưng lạ một cái là khi trích đoạn này trong bản Kim Vân Kiều truyện Hán Nôm cổ (ký hiệu B60) Lê Nghị đã cắt xén một cách khó hiểu chỗ bất lợi cho mình. Xin chép lại đầy đủ:
“Sách Kim Vân Kiều truyện vốn là sách Thanh Tâm Tài Nhân lục của Bắc quốc, Nguyễn Du ở Tiên Điền diễn ra quốc âm, đặt tên là Kim Vân Kiều truyện, được vua Minh Mạng đọc và (cho) (đổi) (tên) (làm) Đoạn trường tân thanh”
(Trần Văn Giáp, Tìm hiểu kho sách Hán Nôm, tập 2, NXB.KHXH, 1990, tr.134).
Những ghi nhận ấy của sách Hán Nôm cổ cùng với quá trình nghiên cứu của các học giả 100 năm nay tưởng cũng đã đủ để kết luận: Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc có trước, Truyện Kiều của Nguyễn Du được sáng tác trên cốt truyện ấy có sau, nhưng trở thành kiệt tác của văn học thế giới.
Tuy nhiên Lê Nghị tung ra luận điểm rằng Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc lưu ở Thư viện Đại Liên là sách giả. Đối với giới nghiên cứu chuyên nghiệp thì những kết luận như vậy là không có cơ sở, nhưng để cho rõ ràng, tôi xin đi đường vòng, không dùng tư liệu Trung Quốc nữa mà dùng tư liệu Nhật Bản.
Kim Vân Kiều truyện (1763) có ở Nhật Bản từ trước khi Nguyễn Du ra đời
Truyện Kiều của Nguyễn Du đã được dịch ra tiếng Nhật từ khá sớm, người dịch là nhà văn nổi tiếng Komatsu Kiyoshi. Người Nhật đặc biệt yêu thích Truyện Kiều qua bản dịch này, trong vòng 6 năm nó được tái bản đến 3 lần (Toho hakkosho, 1942; Toho shoten, 1943; Kaikosha xb, 1948). Nhờ thế các học giả Nhật Bản mới chú ý tìm xem có Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc truyền đến Nhật Bản không. Họ phát hiện ra ở Nhật có các bản dịch, phóng tác Kim Vân Kiều truyện khá phong phú.
Người đầu tiên đề cập đến vấn đề này là GS.Hatakenaka Toshiro 畠中敏郎(1907-1998) ở Đại học Ngoại ngữ Osaka. Năm 1959, Giáo sư Hatakenaka đã trình bày bài Kim Vân Kiều và văn học thời Edo, sau đó đăng trên tạp chí Văn học so sánh của Hội Văn học so sánh Nhật Bản (số 3, tháng 9-1960, tr.37-54) với nhan đề Kim Vân Kiều khảo. Năm 1972, ông trở lại vấn đề này với bài viết: Về Kim Vân Kiều đăng trên tạp chí Đại học Ngoại ngữ Osaka (số 27, ngày 25-01-1972, tr.11-21). Bài viết được đưa vào sách Kim Vân Kiều của Nguyễn Du, Takeuchi Yonosuke dịch (Kodansha xuất bản, 1975). Đoạn đầu bài nghiên cứu viết:
“Bản Kim Kiều truyện dịch sang tiếng Nhật thành Tú tượng thông tục Kim Kiều truyện 繍像通俗金翹伝 (Kim Kiều truyện thông tục có tranh minh họa) được xuất bản vào năm Bảo Lịch 13 (1763). So với niên đại nguyên bản được thuyền buôn đưa sang (1754, nói ở trên) thì khá sớm. Bản này được lưu giữ ở Thư viện Đại học Tenri天理図書館, gồm 7 sách, 5 quyển, 20 hồi. Cuối sách 7 có ghi: “Tháng Giêng, năm Quý mùi, Bảo Lịch 宝暦thứ 13 (1763) (…) Người dịch sách này là Nishida Korenori 西田維 則 người vùng Omi mất năm Minh Hòa thứ hai (1765)”. (Ảnh)
Những thông tin này tôi đã giới thiệu từ 25 năm trước trên Kiến thức ngày nay số Xuân 1996 và sau đó trên tạp chí Nghiên cứu văn học số 12 năm 1999.
Năm 2003 tôi đến Thư viện Đại học Tenri (gần Nara) để nhìn tận mắt, sờ tận tay bản dịch Thông tục Kim Kiều truyện và xin sao chụp lại (318 trang, khổ 28 cm x 36 cm, 20 tranh minh họa). Tôi được biết GS.Trần Đình Sử cũng có cuốn này từ năm 1996 khi ông đi Nhật.
Gần đây, nhà nghiên cứu Vương Trung Hiếu cũng đã tìm được những tư liệu mới nhất về Kim Vân Kiều truyện ở Nhật Bản. Ông đã giới thiệu bài Ảnh hưởng của tiểu thuyết tài tử giai nhân Trung Quốc -Trường hợp Bakin của GS.Isobe Yūko (trích từ Kỷ yếu của Đại học Takaoka, quyển thứ 18, xuất bản 2003 tại Nhật Bản). GS.Isobe Yūko cho biết:
"Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc du nhập vào Nhật Bản trong thời kỳ Edo (1603 - 1868), từ đó về sau có nhiều bản dịch truyện này sang tiếng Nhật. Năm 1763, xuất hiện bản dịch Thông tục Kim Kiều truyện của Nishida Korenori, được xem là bản dịch Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc sớm nhất”. (Nguồn gốc Truyện Kiều trang Facebook Vương Trung Hiếu 18/9/2020).
Với tư liệu rõ ràng như thế về năm xuất hiện bản dịch Kim Vân Kiều truyện của Nhật Bản, vấn đề Kim Vân Kiều truyện có trước, Truyện Kiều sáng tạo lại, chuyển thể thành truyện thơ từ tác phẩm này coi như đã rõ.
Trong văn học cổ điển thế giới, sự lưu chuyển cốt truyện là việc rất bình thường: từ bi kịch về hoàng tử Hamlet của F.Belleforest, Th.Kyd; từ kịch Những năm tuổi trẻ của Cid của Castro qua ngòi bút thiên tài của W.Shakespeare, P.Corneille, mà thành kiệt tác Hamlet, Le Cid.
Vì thế không vì yêu quý Nguyễn Du mà cố tình “cưỡng tình đoạt lý” chứng minh Truyện Kiều có trước và tạo ra Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc để làm gì. Dù có kế thừa tiểu thuyết chương hồi của Trung Quốc, Truyện Kiều vẫn là một kiệt tác đỉnh cao của văn học Việt Nam và của văn học Đông Á, đó là điều mà Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân không làm được.
Đoàn Lê Giang
(Bài đã trích đăng báo Tuổi trẻ, ngày 26.9.2020).
